DISTINCTIO PRIMA.

GRATIANUS.
Humanum genus duobus regitur, naturali uidelicet iure et
moribus. Ius naturae est, quod in lege et euangelio continetur,
quo quisque iubetur alii facere, quod sibi uult fieri, et prohibetur
alii inferre, quod sibi nolit fieri. Unde Christus in euangelio:
"Omnia quecunque uultis ut faciant uobis homines, et uos eadem
facite illis. Haec est enim lex et prophetae."
Hinc Ysidorus in V. libro Ethimologiarum [c. 2.] ait:

C. I. Diuinae leges natura, humanae moribus constant.

Omnes leges aut diuinae sunt, aut humanae. Diuinae
natura, humanae moribus constant, ideoque he discrepant,
quoniam aliae aliis gentibus placent. §. 1. Fas lex diuina
est: ius lex humana. Transire per agrum alienum, fas est,
ius non est.
Gratianus. Ex uerbis huius auctoritatis euidenter datur
intelligi, in quo differant inter se lex diuina et humana, cum
omne quod fas est, nomine diuinae uel naturalis legis accipiatur,
nomine uero legis humanae mores iure conscripti et traditi
intelligantur. §. 1. Est autem ius generale nomen, multas sub
se continens species.
Unde in eodem libro [Etymolog. c. 3.] Ysidorus ait:

C. II. Ius genus, lex species eius est.

Ius generale nomen est; lex autem iuris est species.
Ius autem est dictum, quia iustum est. Omne autem ius
legibus et moribus constat.

C. III. Quid sit lex.

[Isidor. eod. cap. 3.]
Lex est constitutio scripta

C. IV. Quid sit mos.

[Isidor. eod. cap. 3. et lib. II. c. 10.]
Mos autem est longa consuetudo, de moribus tracta
tantumdem.

C. V. Quid sit consuetudo.

[Isidor. eod. cap. 3. et lib. II. c. 10.]
Consuetudo autem est ius quoddam moribus institutum,
quod pro lege suscipitur, cum deficit lex. §. 1. Nec
differt, an scriptura, an ratione consistat, quoniam et
legem ratio commendat. §. 2. Porro si ratione lex constat,
lex erit omne, iam quod ratione constiterit, dumtaxat quod
religioni congruat, quod disciplinae conueniat, quod
saluti proficiat. §. 3. Vocatur autem consuetudo, quia in
communi est usu.
Gratianus. Cum itaque dicitur: "non differt, utrum consuetudo
scriptura, uel ratione consistat," apparet, quod consuetudo
partim est redacta in scriptis, partim moribus tantum
utentium est reseruata. Quae in scriptis redacta est, constitutio
siue ius uocatur; quae uero in scriptis redacta non est, generali
nomine, consuetudo uidelicet, appellatur.
§. 1. Est et alia diuisio iuris, ut in eodem libro [V. c. 4.]
testatur Ysidorus ita dicens:

C. VI. Que sint species iuris.

[Isidor. eod. c. 4.]
Ius aut naturale est, aut ciuile, aut gentium.

C. VII. Quid sit ius naturale.

[Isidor. eod. c. 4.]
Ius naturale est commune omnium nationum, eo quod
ubique instinctu naturae, non constitutione aliqua habetur,
ut uiri et feminae coniunctio, liberorum successio et
educatio, communis omnium possessio et omnium una libertas,
acquisitio eorum, quae celo, terra marique capiuntur;
item depositae rei uel commendatae pecuniae restitutio,
uiolentiae per uim repulsio. §. 1. Nam hoc, aut si quid
huic simile est, numquam iniustum, sed naturale equumque
habetur.

C. VIII. Quid sit ius ciuile.

[Isidor. eod. c. 5.]
Ius ciuile est, quod quisque populus uel ciuitas
sibi proprium diuina humanaque causa constituit.

C. IX. Quid sit ius gentium.

[Isidor. eod. c. 6.]
Ius gentium est sedium occupatio, edificatio, munitio,
bella, captiuitates, seruitutes, postliminia, federa pacis,
induciae, legatorum non uiolandorum religio, conubia inter
alienigenas prohibita. §. 1. Hoc inde ius gentium
appellatur, quia eo iure omnes fere gentes utuntur.

C. X. Quid sit ius militare.

[Isidor. eod. c. 7.]
Ius militare est belli inferendi solempnitates, federis
faciendi nexus, signo dato egressio in hostem uel commissio;
item signo dato receptio; item flagitii militaris disciplina,
si locus deseratur; item stipendiorum modus, dignitatum
gradus, premiorum honor, ueluti cum corona uel
torques donantur; item predae decisio, et pro personarum
qualitatibus et laboribus iusta diuisio, ac principis porcio.

C. XI. Quid sit ius publicum.

[Isidor. eod. c. 8.]
Ius publicum est in sacris et sacerdotibus et magistratibus.

C. XII. Quid sit ius Quiritum.

[Isidor. eod. c. 9.]
Ius Quiritum est proprie Romanorum, quod nulli tenent,
nisi Quirites, id est Romani. §. 1. In quo agitur de legitimis
hereditatibus, de curationibus, de tutelis, de usucapionibus,
quae iura apud nullum alium populum repperiuntur,
sed propria sunt Romanorum, et in eos solos constituta.

DISTINCTIO II.

GRATIANUS.
I. Pars. Constat autem ius Quiritum ex legibus et plebisscitis
et senatusconsultis et constitutionibus principum et
edictis siue prudentum responsis.

C. I. Quid sit lex.

[Isidor. Etym. lib. V. c. 10. et l. II. c. 10.]
Lex est constitutio populi, qua maiores natu simul cum
plebibus aliquid sanxerunt.

C. II. Quid plebisscitum.

[Isidor. eod. c. 11.]
Plebisscita sunt, quae plebes tantum constituunt: et
uocantur plebisscita, quod ea plebs sciat, uel quod sciscitatur
et rogat, ut fiat.

C. III. Quid senatusconsultum.

[Isidor. eod. c. 12.]
Senatusconsultum est, quod tantum senatores populis
consulendo decernunt.

C. IV. Quid constitutio uel edictum.

[Isidor. eod. c. 13.]
Constitutio uel edictum est, quod rex uel imperator
constituit uel edidit.

C. V. Que sint responsa prudentum.

[Isidor. eod. c. 14.]
Responsa prudentum sunt que iurisconsulti respondere
dicuntur consulentibus: unde responsa Pauli dicta sunt.
Fuerunt enim quidam prudentes et arbitri equitatis, qui
institutiones ciuilis iuris compositas ediderunt, quibus
dissidentium lites contentionesque sopirent.

C. VI. Que sint tribuniciae leges uel consulares.

[Isidor. eod. c. 15.]
II. Pars. Quedam etiam leges dicuntur ab his, qui
condiderunt, ut consulares, tribuniciae, Iuliae, Corneliae.
Nam et sub Octauiano Cesare suffecti consules Papius
et Pompeius legem tulerunt, que a nominibus eorum
appellatur Papia Pompeia, continens patrum premia pro
suscipiendis liberis. Sub eodem quoque imperatore Falcidius
tribunus plebis legem fecit, ne quis plus extraneis
testamento legaret, quam ut quarta pars superesset heredibus,
ex cuius nomine lex Falcidia nominata est.

C. VII. Quid sit lex satyra.

[Isidor. eod. c. 16.]
Satyra uero lex est, que de pluribus simul rebus
eloquitur, dicta a copia rerum et quasi a saturitate:
unde et satyram scribere est poemata uaria condere, ut
Oratii, Iuuenalis et Persii.

C. VIII. Que sint Rodiae leges.

[Isidor. eod. c. 17.]
Rodiae leges naualium commerciorum sunt, ab insula
Rodo cognominatae, in qua antiquitus mercatorum usus
fuit.

DISTINCTIO III.

GRATIANUS.
I. Pars. Omnes he species secularium legum partes sunt.
Sed quia constitutio alia est ciuilis, alia ecclesiastica: ciuilis
uero forense uel ciuile ius appellatur, quo nomine ecclesiastica
constitutio appellatur, uideamus. §. 1. Ecclesiastica constitutio
nomine canonis censetur. Quid autem canon sit Ysidorus in
libro VI. Ethimologiarum [c. 16.] declarat dicens:

C. I. Quid sit canon.

Canon grece, latine regula nuncupatur.

C. II. Unde regula dicatur.

[Isidor. eod. c. 16.]
Regula dicta est eo quod recte ducit, nec aliquando
aliorsum trahit. Alii dixerunt regulam dictam, uel quod
regat, uel normam recte uiuendi prebeat, uel quod distortum
prauumque est corrigat.
II. Pars. Gratian. Porro canonum alii sunt decreta
Pontificum, alii statuta conciliorum. Conciliorum uero alia sunt
uniuersalia, alia prouincialia. Prouincialium alia celebrantur
auctoritate Romani Pontificis, presente uidelicet legato sanctae
Romanae ecclesiae; alia uero auctoritate patriarcharum, uel

---

primatum, uel metropolitanorum eiusdem prouinciae. Hec
quidem de generalibus regulis intelligenda sunt.
§. 1. Sunt autem quedam priuatae leges, tam ecclesiasticae
quam seculares, que priuilegia appellantur. De quibus
in V. libro Ethimologiarum [cap. 18.] Ysidorus ait:

C. III. Quid sit priuilegium.

Priuilegia sunt leges priuatorum, quasi priuatae leges.
Nam priuilegium inde dictum est, quod in priuato feratur.
III. Pars. Gratianus. Officium uero secularium siue
ecclesiasticarum legum est, precipere quod necesse est fieri,
prohibere quod malum est fieri; permittere uel licita, ut premium
petere, uel quedam illicita, ut dare libellum repudii, ne
fiant grauiora. Unde in eodem libro [C. 19.] Ysidorus scribit dicens:

C. IV. Quid sit officium legum.

Omnis autem lex aut permittit aliquid, ut: uir fortis
petat premium; aut uetat, ut: sacrarum uirginum nuptias
nulli petere liceat: aut punit, ut: qui cedem fecerit, capite
plectatur; eius enim premio aut pena uita moderatur
humana; aut precipit, ut: "Dilige Dominum Deum
tuum."

DISTINCTIO IV.

GRATIANUS.
I. Pars. Causa uero constitutionis legum est humanam
cohercere audaciam et nocendi facultatem refrenare, sicut in eodem
libro [V. c. 20.] Ysidorus testatur dicens:

C. I. Quare leges sint factae.

Factae sunt autem leges, ut earum metu humana coherceatur
audacia, tutaque sit inter improbos inocentia, et
in ipsis improbis formidato supplicio refrenetur nocendi
facultas.
II. Pars. Gratianus. Preterea in ipsa constitutione legum
maxime qualitas constituendarum est obseruanda, ut contineant
in se honestatem, iustitiam, possibilitatem, conuenientiam et
cetera, quae in eodem libro Ysidorus [c. 21.] enumerat dicens:

C. II. Qualis debeat esse lex.

Erit autem lex honesta, iusta, possibilis, secundum naturam,
secundum consuetudinem patriae, loco temporique
conueniens, necessaria, utilis, manifesta quoque, ne aliquid
per obscuritatem inconueniens contineat, nullo priuato
commodo, sed pro communi utilitate ciuium conscripta.
III. Pars. Gratian. Ideo autem in ipsa constitutione ista
consideranda sunt, quia cum leges institutae fuerint, non erit
liberum iudicare de ipsis, sed oportebit iudicare secundum ipsas.
Unde Augustinus ait in libro de uera religione: [C. 31.]

C. III. De legibus tunc est iudicandum, cum instituuntur, non cum institutae fuerint.

In istis temporalibus legibus, quamquam de his homines
iudicent, cum eas instituunt, tamen cum fuerint institutae

---

et firmatae, non licebit iudici de ipsis iudicare, sed
secundum ipsas.
Gratianus. Leges instituuntur, cum promulgantur, firmantur,
cum moribus utentium approbantur. Sicut enim moribus
utentium in contrarium nonnullae leges hodie abrogatae sunt,
ita moribus utentium ipsae leges confirmantur. Unde illud Thelesphori
Papae (quo decreuit, ut clerici generaliter a quinquagesima
a carnibus et deliciis ieiunent) quia moribus utentium
approbatum non est, aliter agentes transgressionis reos non arguit.

C. IV. Septem ebdomadibus a carne et deliciis ante pascha clerici abstineant.

Thelesphorus Romae urbis Archiepiscopus omnibus
Episcopis. [epist. un.]
Statuimus, ut septem ebdomadas ante sanctum
pascha omnes clerici in sortem Domini uocati a carne
ieiunent: quia sicut discreta debet esse uita clericorum a
laicorum conuersatione, ita et in ieiunio debet fieri discretio.
Has ergo septem ebdomadas omnes clerici a
carne et deliciis ieiunent, et ymnis et uigiliis atque orationibus
inherere die noctuque studeant.

C. V. Septimam ebdomadam Thelesphorus quadragesimae addit.

Item Ambrosius in libro sermonum.
Quadragesima sex septimanas habet, cui addidit Thelesphorus
Pontifex septimam ebdomadam, et uocatum est
hoc tempus quinquagesima.
Gratian. Quod similiter de eo capitulo est intelligendum,
quod B. Gregorius [I.] Augustino Anglorum Episcopo
scribit dicens:

C. VI. A quinquagesima ieiunandi propositum sumant, quos ecclesiastici gradus dignitas exornat.

Denique sacerdotes et diaconi et reliqui, quos dignitas
ecclesiastici gradus exornat, a quinquagesima propositum
ieiunandi suscipiant, quo et aliquid ad pensum sanctae
institutionis adiiciant, et eorum, qui in laicali ordine consistunt,
obseruantiam sicut loco, ita religione precellant.
§. 1. De ipsa uero die dominica hesitamus, quidnam dicendum
sit, cum omnes laici et seculares illa die plus solito
ceteris diebus accuratius cibos carnium appetant, et nisi noua
quadam auiditate usque ad medias noctes se ingurgitent,
non aliter se huius sacri temporis obseruationem suscipere
putant; quod utique non rationi, sed uoluptati, imo cuidam
mentis cecitati asscribendum est, unde nec a tali consuetudine
auerti possunt; et ideo cum uenia suo ingenio relinquendi
sunt, ne forte peiores existant, si a tali consuetudine
prohibeantur. Ut enim ait Salomon: "Qui multum emungit,
elicit sanguinem." Et post pauca. §. 2. Par autem est, ut
quibus diebus a carne animalium abstinemus, ab omnibus
quoque, quae sementiuam trahunt originem carnis, ieiunemus,
a lacte uidelicet, caseo et ouis. Et post pauca. §. 3. Ceterum
piscium esus ita Christiano relinquitur, ut ei infirmitatis

---

solatium, non luxuriae pariat incendium. Denique
qui a carne abstinet, nequaquam sumptuosiora marinarum
beluarum conuiuia preparet. §. 4. Vinum quoque
ita bibere permittimur, ut ebrietates omnino fugiamus;
alioquin restat, ut omnia, quae corpori libent, similiter
faciamus.
IV. Pars. Gratianus. Hec etsi legibus constituta sunt,
tamen quia communi usu approbata non sunt, se non obseruantes
transgressionis reos non arguunt; alioquin his non obedientes
proprio priuarentur honore, cum illi, qui sacris nesciunt
obedire canonibus, penitus officio iubeantur carere suscepto;
nisi forte quis dicat, hec non decernendo esse statuta,
sed exhortando conscripta. Decretum uero necessitatem facit,
exhortatio autem liberam uoluntatem excitat.

DISTINCTIO V.

GRATIANUS.
I. Pars. Hec, que de priuilegiis et ceteris infra positis
scripta sunt, tam secularibus quam ecclesiasticis legibus
conueniunt. Nunc ad differentiam naturalis iuris et ceterorum
reuertamur. §. 1. Naturale ius inter omnia primatum obtinet
et tempore et dignitate. Cepit enim ab exordio rationalis
creaturae, nec uariatur tempore, sed immutabile permanet.
§. 2. Sed cum naturale ius lege et euangelio supra dicatur
esse comprehensum, quedam autem contraria his, que in lege
statuta sunt, nunc inueniantur concessa, non uidetur ius naturale
immutabile permanere. In lege namque precipiebatur:
"ut mulier si masculum pareret, quadraginta, si uero feminam,
octuaginta diebus a templi cessaret ingressu;" nunc autem statim
post partum ecclesiam ingredi non prohibetur. Item mulier, que
menstrua patitur, ex lege immunda reputabatur; nunc autem
nec, ecclesiam intrare nec sacrae communionis misteria percipere,
sicut illa, que parit, uel illud, quod gignitur, nec
statim post partum baptizari prohibetur.
Unde eidem Augustino Gregorius [I.]
scribit, dicens:

[C. I. PALEA.

Cum enixa fuerit mulier, post quot dies intrare ecclesiam
debeat, testamenti ueteris preceptione didicisti: quia
pro masculo XXXIII., pro femina uero LXVI. diebus debet
abstinere; quod tamen sciendum, quia in misterio accipitur. ]

C. II. Mulier in ipsa qua genuerit hora gratias actura ecclesiam intrare non prohibetur.

[Gregorius ibidem continenter.]
Si mulier eadem hora, qua genuerit, actura gratias
intrat ecclesiam, nullo pondere peccati grauatur; uoluptas

---

etenim carnis, non dolor in culpa est. In carnis autem commixtione
uoluptas est, in partu uero prolis gemitus.
Unde ipsi primae mulieri dicitur: "In doloribus paries."
Si itaque enixam mulierem prohibemus intrare ecclesiam,
ipsam ei penam in culpam uertimus.

C. III. Mulierem enixam, uel quod ab ea genitum fuerit, eadem hora nihil prohibet baptizari.

Item. [Idem ad eundem.]
Baptizari autem uel enixam mulierem, uel hoc, quod
genuerit, si periculo mortis urgetur, uel ipsa hora eadem,
qua gignit uel, eadem, qua natum est id quod gignitur,
nullo modo prohibetur: ne, dum adhuc tempus ad prebendum
redemtionis misterium queritur, interueniente
paululum mora, inueniri non ualeat, qui redimatur.

C. IV. Antequam puer ablactetur, uel mater purificetur, ad eius concubitum uir non accedat.

Item. [Gregor. ibid. continenter.]
Ad eius uero concubitum uir suus accedere non debet,
quousque qui gignitur ablactetur.
[PALEA.
Praua autem in coniugatorum moribus consuetudo
surrexit, ut mulieres filios quos gignunt, nutrire contemnant,
eosque aliis mulieribus ad nutriendum tradant; quod uidelicet
ex sola causa incontinentiae uidetur inuentum, quia
dum se continere nolunt, despiciunt lactare quos gignunt. ]
Si autem filios suos ex praua consuetudine aliis ad
nutriendum tradunt, nisi purgationis tempus transierit,
uiris suis non debent admisceri: quippe et sine partus
causa cum in menstruis consuetis detinentur, uiris suis
misceri prohibentur, ita ut morte lex sacra feriat, si quis
uir ad menstruam mulierem accedat. §. 1. Que tamen
mulier, dum consuetudinem menstruam patitur, prohiberi
ecclesiam intrare non ualet, quia ei naturae superfluitas in
culpam non debet reputari, et per hoc, quod inuita
patitur, iniustum est, ut ecclesiae priuetur ingressu.
Nouimus namque, quod mulier, que fluxum patiebatur,
sanguinis post tergum Domini humiliter ueniens uestimenti
eius fimbriam tetigit, atque ab ea statim infirmitas sua
recessit. Si ergo in fluxu sanguinis posita laudabiliter potuit
Domini uestimentum tangere, cur, que menstruam patitur
sanguinis, ei non liceat ecclesiam intrare? Si
enim ea bene presumsit, que uestimentum Domini in
languore posita tetigit, quod uni personae infirmanti conceditur,
cur non concedatur cunctis mulieribus, que naturae
suae uitio infirmantur? §. 2. Sanctae autem communionis

---

misterium in eisdem diebus percipere non debet
prohiberi. Si autem ex ueneratione magna percipere non
presumit, laudanda est; sed si perceperit, non est
iudicanda. Bonarum quippe mentium est, etiam ibi culpas
suas agnoscere, ubi culpa non est; quia sepe sine culpa
agitur, quod uenit ex culpa. Unde etiam cum esurimus,
sine culpa comedimus, quibus ex culpa primi hominis factum
est, ut esuriamus.

DISTINCTIO VI.

GRATIANUS.
Quia uero de naturae superfluitate sermo cepit haberi, queritur,
an post illusionem, que per somnium accidere solet, corpus
Domini quilibet accipere ualeat, uel si sacerdos sit, sacra
misteria celebrare.
De his ita scribit B. Gregorius [I.] Augustino Anglorum
Episcopo: [resp. 11.]

C. I. De multiplici genere illusionis.

Testamentum ueteris legis hunc pollutum dicit,
nisi aqua lotus fuerit, eique usque ad uesperam intrare
ecclesiam non conceditur. Quod tamen aliter populus
spiritualis intelligens quasi per somnium eum illudi
reputat, qui temptatus immundicia ueris imaginibus in
cogitatione inquinatur. Sed lauandus est aqua, ut culpam
cogitationis lacrimis abluat, et nisi prius ignis tentationis
recesserit, reum se quasi usque ad uesperum cognoscat.
§. 1. Sed est in eidem illusione necessaria ualde discretio,
qua subtiliter pensare debeat, ex qua re accidat menti
dormientis. Aliquando enim ex crapula, aliquando ex
naturae suae superfluitate aut infirmitate, aliquando ex
cogitatione contingit pollutio. §. 2. Et quidem cum ex
naturae superfluitate uel infirmitate euenerit, omnimodo
hec illusio non est timenda, quia hanc animus nesciens
pertulisse magis dolendus est, quam fecisse. §. 3. Cum
uero ultra modum appetitus gulae in sumendis alimentis
rapitur, atque idcirco humorum receptacula grauantur,

---

habet exinde animus aliquem reatum, non tamen usque ad
prohibitionem sacri misterii percipiendi, uel missarum
sollempnia celebrandi, cum fortasse aut dies festus exigit, aut
exhibere ministerium pro eo, quod sacerdos alius
deest, ipsa necessitas compellit. Nam si adsunt alii,
qui implere ministerium ualeant, illusio per crapulam
facta a perceptione sacri misterii prohibere non debet, sed
ab immolatione sacri misterii, ut arbitror, abstinere debet
humiliter, si tamen dormientem turpi imaginatione
non concusserit. Nam sunt, quibus ita plerumque illusio
nascitur, ut eorum animus etiam in somno corporis positus
turpibus imaginationibus non fedetur. Qua in re unum ibi
ostenditur, ipsa mens rea non tunc, uel in suo iudicio
libera cum se etsi in dormientis corpore nihil meminit
uidisse, tamen in uigiliis corporis meminit se in ingluuiem
cecidisse. §. 4. Sin uero ex turpi cogitatione uigilantis oritur
illusio in mente dormientis, patet animo reatus suus.
Videt enim, a qua radice inquinatio illa processerit, quia
quod cogitauit sciens, hoc pertulit nesciens.
[PALEA.

C. II. Peccatum non dicitur perpetratum cogitatione solum, sed delectatione et consensu.

Sed pensandum est, ipsa cogitatio utrum in suggestione,
in delectatione, uel (quod maius est) peccati consensu
acciderit. Tribus enim modis impletur omne peccatum,
uidelicet suggestione, delectatione, consensu: suggestio
quippe fit per diabolum, delectatio per carnem, consensus
per spiritum; quia et primo culpam serpens suggessit, Eua
uelut caro delectata est, Adam uelut spiritus consensit.
§. 1. Et necessaria est magna discretio, ut inter suggestionem
delectationem et consensum iudex sui animus presideat.
Cum enim malignus spiritus peccatum suggerit in
mente, si nulla peccati delectatio sequatur, peccatum
omnimodo perpetratum non est; cum uero caro delectari
ceperit, tunc peccatum incipit nasci; si autem etiam ad
consensionem ex deliberatione descendit, tunc peccatum
cognoscitur perfici. In suggestione igitur peccati semen

---

est, in delectatione fit nutrimentum, in consensu perfectio.
§. 2. Et sepe contingit, ut hoc, quod malignus spiritus seminat
in cogitatione, caro in delectationem trahat, nec tamen
animus eidem delectationi consentiat. Et cum caro sine
anima delectari nequeat, ipse tamen animus carnis uoluptatibus
reluctans in delectatione carnali aliquo modo ligatur
inuitus, ut ei ex ratione contradicat, nec consentiat, et tamen
delectatione ligatus sit, sed ligatum se uehementer
ingemiscat. Unde et ille celestis exercitus precipuus
miles gemebat dicens: "Video aliam legem in membris
meis repugnantem legi mentis meae, et captiuum me ducentem
in lege peccati que est in membris meis." Si autem
captiuus erat, minime repugnabat: quapropter et
captiuus erat, et repugnabat. Igitur legi mentis eius lex,
que in membris est, repugnabat; si autem repugnabat,
captiuus non erat. Ecce itaque homo est (ut ita dixerim)
captiuus, et liber: liber ex iustitia, quam diligit; captiuus
ex delectatione, quam portat inuitus. ]

C. III. Quando sit peccatum nocturnis imaginibus illudi.

Item Ysidorus Sententiarum libro. [Lib. III. Sent.
de summo bono, cap. 6. (no. 13. 14.)]
Non est peccatum, quando nolentes imaginibus nocturnis
illudimur; sed tunc est peccatum, si, antequam illudamur,
cogitationis affectibus preuenimur. Luxuriae
quippe imagines, quas in ueritate gessimus, sepe dormientibus
in animo apparent, sed innoxiae, si non concupiscendo
occurrunt. §. 1. Item: Qui nocturna illusione polluitur,
quamuis extra memoriam turpium cogitationum sese persentiat
inquinatum, tamen hoc, ut tentaretur, culpae suae tribuat,
suamque immunditiam statim fletibus tergat.
Gratian. His ita respondetur. In lege et euangelio
naturale ius continetur; non tamen quecunque in lege et euangelio
inueniuntur, naturali iuri coherere probantur. Sunt enim
in lege quedam moralia, ut: non occides et cetera,
quedam mistica, utpote sacrifitiorum precepta, et alia his
similia. Moralia mandata ad naturale ius spectant atque ideo
nullam mutabilitatem recepisse monstrantur. Mistica uero, quantum
ad superficiem, a naturali iure probantur aliena, quantam ad
moralem intelligentiam, inueniuntur sibi annexa; ac per hoc, etsi
secundum superficiem uideantur esse mutata, tamen secundum
moralem intelligentium mutabilitatem nescire probantur. §. 1. Naturale
ergo ius ab exordio rationalis creaturae incipiens, ut supra
dictum est, manet immobile. Ius uero consuetudinis post naturalem
legem exordium habuit, ex quo homines conuenientes in unum
ceperunt simul habitare; quod ex eo tempore factum creditur, ex
quo Cain ciuitatem edificasse legitur, quod cum diluuio
propter hominum raritatem fere uideatur exstinctum, postea
postmodum a tempore Nemroth reparatum siue potius immutatum
existimatur, cum ipse simul cum aliis alios cepit opprimere;
alii sua imbecillitate eorum ditioni ceperunt esse subiecti,
unde legitur de eo: "Cepit Nemroth esse robustus
uenator coram Domino," id est hominum oppressor et exstinctor;
quos ad turrim edificandam allexit.

DISTINCTIO VII.

GRATIANUS.
I. Pars. Ius autem constitutionis cepit a iustificationibus,
quas Dominus tradidit Moisi dicens: "Si emeris seruum
ebreum etc."
Unde Ysidorus in libro V. Ethimologiarum [c. 1.] ait:

C. I. De conditoribus legum.

Moises gentis Hebreae primus omnium diuinas leges
sacris literis explicauit. Foroneus rex Grecis primus leges
iudiciaque constituit. Mercurius Trismegistus primus leges
Egiptiis tradidit. Solon primus leges Atheniensibus edidit.
Licurgus primus Lacedemoniis iura ex Apollinis
auctoritate confinxit. Numa Pompilius, qui Romulo successit
in regno, primus leges Romanis edidit. Deinde cum populus
seditiosos magistratus ferre non posset, decemuiros
legibus scribendis creauit, qui leges ex libris Solonis in latinum
sermonem translatas XII. tabulis exposuerunt.

C. II. Nomina eorum, qui leges XII. tabularum exposuerunt.

[Isidor. ibidem continenter.]
Fuerunt autem hi App. Claudius, Genutius, Sextius,
Veturius, Iulius, Manlius, Sulpitius, Curiatius, Romilius,
Posthumius. Hi decemuiri legum conscribendarum electi
sunt. Leges autem redigere in libris primus consul Pompeius
instituere uoluit, sed non perseuerauit obtrectatorum
metu. Deinde Cesar cepit id facere, sed ante interfectus
est. Paulatim autem antiquae leges uetustate atque incuria
obsoleuerunt, quarum etsi iam nullus est usus, notitia tamen
necessaria uidetur. Nouae a Constantino Cesare
ceperunt et reliquis succedentibus, erantque permixtae et
inordinatae. Postea Theodosius minor Augustus ad similitudinem
Gregoriani et Ermogeniani codicem factum constitutionum
a Constantini temporibus sub proprio cuiusque
imperatoris titulo disposuit, quem a suo nomine Theodosianum
uocauit.

DISTINCTIO VIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Differt etiam ius naturae a consuetudine et
constitutione. Nam iure naturae sunt omnia communia omnibus,
quod non solum inter eos seruatum creditur, de quibus legitur:
"Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una, etc."
uerum etiam ex precedenti tempore a philosophis traditum
inuenitur. Unde apud Platonem illa ciuitas iustissime ordinata
traditur, in quia quisque proprios nescit affectus. Iure uero consuetudinis
uel constitutionis hoc meum est, illud uero alterius.
Unde Augustinus ait supra Iohannem: [tract. VI. ad c. 1.
§. 25. Ioannis]

C. I. Iure diuino omnia sunt communia omnibus: iure uero constitutionis hoc meum, illud alterius est.

Quo iure defendis uillas ecclesiae, diuino, an humano?

---

Diuinum ius in scripturis diuinis habemus, humanum
in legibus regum. Unde quisque possidet, quod
possidet? Nonne iure humano? Nam iure diuino "Domini
est terra et plenitudo eius." Pauperes et diuites
Deus de uno limo fecit, et pauperes et diuites una terra
supportat. Iure ergo humano dicitur: hec uilla mea est,
hec domus mea est, hic seruus meus est. Iura autem
humana iura imperatorum sunt: quare? Quia ipsa iura humana
per imperatores et reges seculi Deus distribuit generi
humano. Item. §. 1. Tolle iura imperatoris, et quis
audet dicere: hec uilla mea est, meus est iste seruus,
hec domus mea est? Si autem, teneantur ista ab
hominibus, regum iura fecerunt, uultis reticeamus leges,
ut gaudeatis? etc. Item. §. 2. Relegantur leges,
ubi manifeste preceperunt imperatores, eos, qui preter
ecclesiae catholicae communionem usurpant sibi nomen
Christianum, nec uolunt in pace colere pacis auctorem,
nihil nomine ecclesiae audeant possidere. §. 3. Sed dicitis
quid nobis et imperatori? Sed ut iam dixi, de iure
humano agitur. Apostolus uoluit seruiri regibus, uoluit
honorari reges, et dixit: "Regem reueremini." Noli
dicere, quid mihi et regi? Quid tibi ergo et possessioni?
Per iura regum possidentur possessiones. Dixisti, quid mihi
et regi? Noli dicere possessiones tuas, quia ipsa iura renuntiasti
humana, quibus possidentur possessiones.
II. Pars. Gratianus. Dignitate uero ius naturale simpliciter
preualet consuetudini et constitutioni. Quecunque enim
uel moribus recepta sunt, uel scriptis comprehensa, si naturali
iuri fuerint aduersa, uana et irrita sunt habenda.
Unde Augustinus ait, libro II.: [lib. III. Confessionum c.8]

C. II. Aduersus naturale ius nulli quicquam agere licet.

Que contra mores hominum sunt flagitia, pro morum
diuersitate sunt uitanda, ut pactum gentis inter se aut
consuetudine ciuitatis, uel lege firmatum, nulla ciuis aut
peregrini libidine uioletur. Turpis est enim omnis pars suo
uniuerso non congruens. §. 1. Cum autem Deus aliquid
contra morem aut pactum quorumlibet iubet, etsi numquam
ibi factum est, faciendum est; et si omissum, instaurandum;
et si statutum non erat, instituendum est.
§. 2. Si enim regi licet in ciuitate, cui regnat, iubere aliquid,
quod neque ante ipsum quisquam, nec ipse umquam

---

iusserat, et non contra societatem ciuitatis eius obtemperatur,
immo contra societatem si non obtemperatur:
(generale quippe pactum est societatis humanae, obtemperare
regibus suis,) quanto magis Deo regnatori uniuersae
creaturae suae, ad ea, que iusserit, sine dubitatione
seruiendum est? Sicut enim in potestatibus societatis humanae
maior potestas minori ad obediendum preponitur,
ita Deus omnibus.

C. III. Mala consuetudo radicitus est euellenda.

Item Nicolaus Papa Hincmaro Remensi Archiepiscopo.
Mala consuetudo, non minus quam pernitiosa corruptela
uitanda est, que nisi citius radicitus euellatur,
in priuilegiorum ius ab impiis assumitur, et incipiunt
preuaricationes et uariae presumtiones, celerrime non
compressae, pro legibus uenerari et priuilegiorum more
perpetuo celebrari.

C. IV. Veritati et rationi consuetudo est postponenda.

Item Augustinus de unico baptismo libro II. [lib. III.
de Baptismo, contra Donatistas, c. 6.]
"Veritate manifestata cedat consuetudo ueritati":
plane quis dubitet ueritati manifestatae consuetudinem
cedere? Item: "Nemo consuetudinem rationi et ueritati
preponat, quia consuetudinem ratio et ueritas semper
excludit".

C. V. Quelibet consuetudo ueritati est postponenda.

Item Gregorius VII. Wimundo Auersano Episcopo.
Si consuetudinem fortassis opponas, aduertendum est,
quod Dominus dicit: "Ego sum ueritas." Non dixit:
ego sum consuetudo, sed "ueritas." §. 1. Et certe (ut
B. Cipriani utamur sententia) quelibet consuetudo, quantumuis
uetusta, quantumuis uulgata, ueritati est omnino postponenda,
et usus, qui ueritati est contrarius, abolendus
est.

C. VI. Veritate reuelata, consuetudinem sibi cedere oportet.

Item Augustinus in libro de baptismo paruulorum.
[lib. III. de Baptismo, contra Donatistas, cap. 5.]
Qui contempta ueritate presumit consuetudinem sequi,

---

aut circa fratres inuidus est et malignus, quibus ueritas reuelatur,
aut circa Deum ingratus est, inspiratione cuius ecclesia
eius instruitur. Nam Dominus in euangelio:
"Ego sum," inquit, "ueritas": non dixit: ego sum consuetudo.
Itaque ueritate manifestata ueritati cedat, consuetudo.
Reuelatione ergo facta ueritatis cedat consuetudo
ueritati, quia et Petrus, qui circumcidebat cessit Paulo
ueritatem predicanti. Igitur cum Christus ueritas
sit, magis ueritatem quam consuetudinem sequi debemus,
quia consuetudinem ratio et ueritas semper excludit.

C. VII. Consuetudo rationi frustra opponitur.

Idem in libro IV. de Baptismo. [contra Donatistas, cap. 5.]
"Frustra", inquit, "quidam, qui ratione uincuntur,
consuetudinem nobis obiiciunt, quasi consuetudo maior sit
ueritate, aut non sit in spiritualibus sequendum, quod
melius est a Spiritu sancto reuelatum." Hoc plane
uerum est, quia ratio et ueritas consuetudini preponenda
est. Sed si consuetudini ueritas suffragatur, nihil oportet
firmius retineri.

C. VIII. Rationem consuetudo impedire non debet.

Item Ciprianus. [in epistola ad Pompeium, contra
epistolam Stephani.]
Consuetudo, que apud quosdam irrepserat, impedire
non debet, quo minus ueritas preualeat et uincat. Nam
consuetudo sine ueritate uetustas erroris est: propter quod
relicto errore sequamur ueritatem, scientes, quia et apud
Esdram ueritas uicit, ut scriptum est: "Veritas ualet
et inualescit in eternum, et uiuit et obtinet in secula
seculorum."
Idem. [in epistola ad Iubaianum, circa med.]
Ignosci potest simpliciter erranti, sicut de seipso dicit
beatus apostolus Paulus: "Qui primo fui
blasphemus, et persecutor et iniuriosus; sed misericordiam
merui, quia ignorans feci." Post inspirationem uero et
reuelationem factam, qui in eo, quod errauerat, perseuerat,
prudens et sciens iam non in uenia ignorantiae
peccat: presumtione enim atque obstinatione quadam nititur,
cum ratione superetur.

C. IX. Dei ueritatem, non hominum consuetudinem sequi oportet.

Idem. [lib. II. ep. 3. ad Caecilium]
Si solus Christus audiendus est, non debemus attendere,
quid aliquis ante nos faciendum putauerit, sed quid, qui
ante omnes est, Christus prior fecerit. Neque enim hominis

---

consuetudinem sequi oportet, sed Dei ueritatem, cum per
Ysaiam prophetam loquatur Deus et dicat: "Sine causa
colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes."
Gratianus. Liquido igitur apparet, quod consuetudo naturali
iuri postponitur.

DISTINCTIO IX

GRATIANUS.
I. Pars. Quod autem constitutio naturali iuri cedat
multiplici auctoritate probatur.
Ait enim Augustinus ad Bonifatium: [Comitem,
epist L.]

C. I. Leges principum naturali iuri preualere non debent.

[PALEA.
Imperatores, quando pro falsitate contra ueritatem
constituunt malas leges, probantur bene credentes et coronantur
perseuerantes; quando autem pro ueritate contra
falsitatem constituunt bonas leges terrentur seuientes et
corriguntur intelligentes. ]
§. 1. Quicumque legibus imperatorum, que pro
Dei ueritate feruntur, obtemperare non uult, acquirit grande
supplicium. Quicumque ergo legibus imperatorum, que
contra uoluntatem Dei feruntur, obtemperare non uult,
acquirit grande premium.
[ §. 2. Nam et temporibus prophetarum omnes reges, qui
in populo Dei non prohibuerunt, nec euerterunt, que contra
Dei precepta fuerant instituta, culpantur, et qui prohibuerunt
et euerterunt, super aliorum merita laudantur.
Et rex Nabuchodonosor, cum seruus esset idolorum, constituit
sacrilegam legem, ut simulacrum adoraretur; sed
eius impiae constitutioni qui obedire noluerunt, pie fideliterque
fecerunt. Idem tamen rex, diuino correctus miraculo,
piam et laudabilem legem pro ueritate constituit, ut
quicumque diceret blasphemiam in Deum Sidrac, Misac et
Abdenago, cum domo sua penitus interiret. ]

---

[PALEA.

C. II. Principes tenentur et ipsi uiuere legibus suis.

Item ex uerbis Isidori libro III. Sententiarum, de summo
bono, c. 53.
Iustum est, principem legibus obtemperare suis. Tunc
enim iura sua ab omnibus custodienda existimet, quando et
ipse illis reuerentiam prebet. Principes legibus teneri suis,
nec in se conuenit, posse damnare iura, que in subiectis
constituunt. Iusta est enim uocis eorum auctoritas, si
quod populis prohibent, sibi licere non patiantur. ]

C. III. Scripturis canonicis tractatorum litterae deseruiunt.

Idem in Prologo libri III. de Trinitate.
II. Pars. Noli meis litteris quasi canonicis scripturis
inseruire. Sed in illis et quod non credebas cum inueneris,
incunctanter crede: in istis autem, quod certum habebas,
nisi certum intellexeris, noli firme tenere.

C. IV. In tractatorum opusculis multa corrigenda inueniuntur.

Idem ad Vincentium, libro II. [lib. IV de anima
et eius origine, cap. I.]
Negare non possum, nec debeo, sicut in ipsis maioribus,
ita multa esse in tam multis opusculis meis, que possunt
iusto iudicio et nulla temeritate culpari.

C. V. In scripturis canonicis mendacia non admittuntur.

Idem ad Ieronimum, epistola VIII. [XIX.]
Ego solis eis scriptorum, qui iam canonici appellantur,
didici hunc timorem honoremque referre, ut nullum
eorum scribendo errasse audeam credere, ac si aliquid in
eis offendero, quod uideatur contrarium ueritati, nichil aliud
quam uel mendosum esse codicem, uel non esse assecutum
interpretem, quod dictum est, uel me minime intellexisse,
non ambigam. Alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate
doctrinaque polleant, non ideo uerum putem, quia
ita ipsi senserunt, sed quia mihi per alios auctores, uel
canonicas uel probabiles rationes, quod a uero non abhorreat,
persuadere potuerunt.

C. VI. Libris ueterum ebrea uolumina, nouis greca auctoritatem impendunt.

Idem.
Ut ueterum librorum fides de ebreis uoluminibus
examinanda est, ita nouorum greci sermonis normam
desiderat.

C. VII. Nichil auctoritatis canonicis remanebit scripturis, si ad eas mendacia fuerint admissa.

Idem in Epistola I. ad Ieronimum. [epist. IX.]
Si ad scripturas sanctas admissa fuerint uel offitiosa
mendacia, quid in eis remanebit auctoritatis? Que tandem
de scripturis illis sententia proferetur, cuius pondere contentiosae
falsitatis obteretur improbitas?

C. VIII. Litteris omnium episcoporum sacra scriptura preponatur.

Idem de unico baptismo libro II. [Item de Baptismo
contra Donatistas, lib. II. c. 3.]
Quis nesciat sanctam scripturam canonicam, tam ueteris
quam noui testamenti, certis terminis suis contineri, eamque
posterioribus omnibus episcoporum litteris ita preponi,
ut de illa omnino dubitari et disceptari non possit, utrum
uerum uel utrum rectum sit, quicquid in ea scriptum constiterit

---

esse? Episcoporum autem litteras, que post confirmatum
canonem uel scriptae sunt uel scribuntur, et per sermonem
forte sapientiorem cuiuslibet in ea re peritioris, et
per aliorum episcoporum grauiorem auctoritatem doctioremque
prudentiam, et per concilia licere reprehendi, si
quid in eis forte a ueritate deuiatum est?

C. IX. Contra diuina mandata calumpniae non colligantur ex quorumlibet dictis episcoporum.

Idem ad Vincentium. [epist. XLVIII. contra Donatistas]
Noli frater contra diuina tam multa, tam preclara,
tam indubitata testimonia colligere uelle calumpnias ex episcoporum
scriptis, siue nostrorum, sicut Ylarii, siue (antequam
pars Donati separetur,) Cipriani et Agrippini;
primo, quia hoc genus litterarum ab auctoritate canonis
distinguendum est: non enim sic leguntur, tamquam ita ex
eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat, sicubi
forte aliter sapuerint, quam ueritas postulat. In eo
quippe numero sumus, ut non dedignemur etiam nobis
dictum ab Apostolo accipere: "Et si quid aliter sapitis,
quoque uobis Deus reuelauit".

C. X. Non debetur par reuerentia canonicis scripturis et expositionibus earum.

Idem in Epistola ad Fortunatum. [Item ad Fortunatianum,
epist. III.]
Neque quorumlibet disputationes, quamuis catholicorum
et laudatorum hominum, uelut scripturas canonicas habere
debemus, ut nobis non liceat salua honorificentia, que illis
debetur hominibus, aliquid in eorum scriptis inprobare
atque respuere, si forte inuenerimus, quod aliter senserint
quam ueritas habet, diuino adiutorio uel ab aliis intellecta
uel a nobis. Talis ego sum in scriptis aliorum, quales
uolo esse intellectores meorum.

C. XI. Exemplis ratio sana prefertur.

Idem ad Casulanum. [ad Marcellinum de ciuitate Dei
lib. I. c. 22. §. 2.]
Sana quippe ratio etiam exemplis anteponenda est: cui
quidem et exempla concordant, sed illa, que tantum digniora
sunt imitatione, quantum excellentiora pietate.
Gratianus. Cum ergo naturalis iure nichil aliud precipiatur,
quam quod Deus uult fieri, nichilque uetetur, quam quod
Deus prohibet fieri; denique cum in canonica scriptura nichil
aliud, quam in diuinis legibus inueniatur, diuine uero leges
natura consistant: patet, quod quecumque diuinae uoluntati, seu
canonicae scripturae contraria probantur, eadem et naturali iuri
inueniuntur aduersa. Unde quecumque diuinae uoluntati, seu
canonice scripture, seu diuinis legibus postponenda censentur,
eisdem naturale ius preferri oportet. Constitutiones ergo uel
ecclesiasticae uel seculares, si naturali iuri contrariae probantur,
penitus sunt excludendae.

DISTINCTIO X.

GRATIANUS.
Constitutiones uero principum ecclesiasticis constitutionibus
non preminent, sed obsecuntur.
Unde Nicolaus Papa scribit episcopis in Concilio apud
Conuicinum congregatis:

C. I. Lex imperatorum ecclesiastica iura dissoluere non potest.

Lege imperatorum non in omnibus ecclesiasticis controuersiis
utendum est, presertim cum inueniantur euangelicae
ac canonicae sanctioni aliquotiens obuiare.
Idem: Lex imperatorum non est supra legem Dei, sed
subtus. Imperiali iudicio non possunt iura ecclesiastica dissolui.
§. 1. Ad quod ostendendum, duorum horum, Innocentii
scilicet et Gregorii, satis sufficiunt testimonia.
Sanctus quidem Innocentius in decretali epistola sua ad
Alexandrum Antiochenum episcopum ait: "Quod sciscitaris,"
inquiens, "utrum diuisis imperiali iudicio prouinciis,
ut duae metropoles fiant, si duo metropolitani debeant
nominari: non uisum est nobis ad mobilitatem necessitatum
mundanarum Dei ecclesiam conmutari, honoresque
aut diuisiones perpeti, quas pro suis faciendis causis
duxerit imperator." Beatus Gregorius scribens ad
Theotistam patriciam inter cetera: "Si", inquit, "religionis
causa uincula matrimonii debere dissolui dicantur,
sciendum est, quia etsi hoc lex humana concessit, lex tamen
diuina prohibuit." Ecce quemadmodum imperiali
iudicio non possunt ecclesiastica iura dissolui. Ecce qualiter,
quod lex humana concessit, lex diuina prohibuit. §. 2. Non
quod imperatorum leges (quibus sepe ecclesia utitur contra
hereticos, sepe contra tirannos atque contra prauos
quosque defenditur) dicamus penitus rennuendas, sed quod
eas euangelicis, apostolicis atque canonicis decretis (quibus
postponendae sunt) non posse inferre preiudicium
asseramus.

C. II. Nichil quod euangelicis regulis obuiet, imperatori agere licet.

Item Simachus [Papa] in sexta Sinodo. [Romana tempore
Theodorici Regis.]
Non licet imperatori, uel cuiquam pietatem custodienti
aliquid contra diuina mandata presumere, nec quicquam,

---

quod euangelicis, propheticis aut apostolicis regulis
obuiet, agere.

C. III. In ecclesiasticis causis regia uoluntas sacerdotibus non est preferenda.

Item Felix [III.] Papa.
Certum est, hoc rebus uestris esse salutare, ut cum
de causis agitur Dei, iuxta ipsius constitutum regiam
uoluntatem sacerdotibus Christi studeatis subdere, non preferre,
et sacrosancta per eorum presules potius discere
quam docere; ecclesiae formam sequi, non huic humanitus
sequenda iura prefigere, neque eius sanctionibus
uelle dominari, cuius Deus uoluit clementiae tuae piae
deuotionis colla submittere, ne, dum mensura celestis dispensationis
exceditur, eatur in contumeliam disponentis.

C. IV. Moribus et decretis Romanorum Pontificum constitutiones contraire non possunt.

Item.
Constitutiones contra canones et decreta Presulum
Romanorum, uel bonos mores, nullius sunt momenti.

C. V. Que sacerdotum sunt, regibus usurpare non licet.

Item Nicolaus Papa. [I. in epistola ad Michaelem Imperatorem,
cuius initum est: "Proposueramus."]
Imperium uestrum suis publicae rei cotidianis amministrationibus
debet esse contentum, non usurpare que sacerdotibus
Domini solum conueniant.

C. VI. Tribunalia regum sacerdotali sunt potestati subiecta.

Item Gregorius Naciancenus imperatoribus Constantinopolitanis.
[in oratione ad ciues Nazianzenos angoris plenos
et magistratum iratum]
Suscipitisne libertatem uerbi? libenter accipitis, quod
lex Christi sacerdotali uos subiicit potestati atque istis tribunalibus
subdit? Dedit enim et nobis potestatem, dedit
principatum multo perfectiorem principatibus uestris.
Aut numquid iustum uobis uidetur, si cedat spiritus carni,
si a terrenis celestia superentur, si diuinis preferantur
humana?
II. Pars. Gratianus. Ecce quod constitutiones principum
ecclesiasticis legibus postponendae sunt. Ubi autem euangelicis
atque canonicis decretis non obuiauerint, omni reuerentia dignae
habeantur.

---

Unde Augustinus ait in Dialogo contra Petilianum: [id est
lib. II. contra literas Petiliani, c. 58.]

C. VII. Leges imperatorum in adiutorium ecclesiae licet assumi.

Si in adiutorium uestrum terreni imperii leges assumendas
putatis, non reprehendimus. Fecit hoc Paulus
cum aduersus iniuriosos Romanum ciuem se esse testatur.

C. VIII. Reges pontificibus pro eterna uita, et pontifices regibus pro temporalibus indigent.

Item Ciprianus Iuliano. [Nicolaus Papa I. in epist. VII.
ad Michaelem Imperatorem]
Quoniam idem mediator Dei et hominum est, homo
Iesus Christus, sic actibus propriis et dignitatibus distinctis
offitia potestatis utriusque discreuit propria uolens medicinali
humilitate sursum efferri, non humana superbia
rursum in inferna demergi: ut etiam Christiani imperatores
pro eterna uita pontificibus indigerent, et pontifices
pro cursu temporalium tantummodo rerum imperialibus legibus
uterentur, quatenus spiritualis actio a carnalibus distaret
incursibus, et "Deo militans minime se negotiis secularibus
implicaret;" ac uicissim non ille rebus diuinis
presidere uideretur, qui esset negotiis secularibus implicatus.

C. IX. Leges imperatorum custodiri oportet.

Item Leo IV. Lothario Augusto.
De capitulis uel preceptis imperialibus uestris uestrorumque
pontificum predecessorum irrefragabiliter custodiendis
et conseruandis, quanto ualuimus et ualemus Christo
propitio et nunc et in euum conseruaturos modis
omnibus profitemur. Et si fortasse quilibet uobis aliter
dixerit uel dicturus fuerit, sciatis eum pro certo mendacem.

C. X. Legis auctoritate dissoluitur quod contra eam fit.

Item Iohannes VIII. Lodouico Imperatori.
Vides, fili carissime, quia quod contra leges accipitur,
per leges dissolui meretur.

C. XI. Leges principum, et regulas patrum contempni non decet.

Item Gelasius Rufino et Aprili Episcopis.
Quis autem leges principum, aut patrum regulas, aut
ammonitiones paternas debere dicat contempni, nisi qui
impunitum sibi tantum estimet transire commissum?

C. XII. Seruentur ab omnibus Romanorum principum leges.

Item Theodorico Regi.
Certum est magnificentiam uestram leges Romanorum
principum, quas in negotiis hominum custodiendas esse
precepit, multo magis circa reuerentiam beati Petri apostoli
pro suae felicitatis augmento uelle seruari.

C. XIII. Romana lex nullius temeritate debet corrumpi.

Item Leo IV. Lotario Augusto.
Vestram flagitamus clementiam, ut sicut hactenus
Romana lex uiguit absque uniuersis procellis, et quod pro
nullius persona hominis reminiscitur esse corrupta, ita nunc
suum robur proprium et uigorem obtineat.

DISTINCTIO XI.

GRATIANUS.
I. Pars. Quod uero legibus consuetudo cedat, Ysidorus
testatur in Sinonimis, libro II.: [c. 16.]

C. I. Prauus usus ratione superetur et lege.

Usus auctoritati cedat; prauum usum lex et ratio uincat.

C. II. Statutis Pontificum consuetudo cuiusquam refragari non potest.

Item Nicolaus Papa I. Michaeli Imperatori.
Consequens est, ut quod ab huius sedis rectoribus plena
auctoritate sancitur, nullius consuetudinis prepediente occasione,
proprias sequendo tantum uoluntates remoueatur
sed firmius atque inconcusse teneatur.

C. III. A consuetudine Romanae ecclesiae membris dissentire non licet.

Item Iulius Papa. [I. ad Episcopos orientales, epist. I.]
Nolite errare, fratres mei, doctrinis uariis et
extraneis nolite abduci. Et instituta apostolorum et
apostolicorum uirorum canonesque habetis: his fruimini,
ut freti, contra cuncta inimicorum iacula persistere
ualeatis. Satis enim indignum est, quemquam uel
pontificum uel ordinum subsequentium hanc regulam refutare,
quam beati Petri sedem et sequi uiderit, et docere.
Multum conuenit, ut totum corpus ecclesiae in hac sibi
obseruatione concordet, que inde auctoritatem habet, ubi
Dominus ecclesiae totius posuit principatum.

C. IV. Usus et consuetudo legem et rationem uincere non potest.

Item Codicis libro VII. titulo II. [Imp. Constantinus A. ad
Proculum, lib. VIII. Cod. tit. Quae sit longa consuetudo
(t. 53. const. 2.)]
Consuetudinis ususque longeui non uilis auctoritas

---

est: uerum non usque adeo sui ualitura momento, ut aut
rationem uincat aut legem scriptam.
II. Pars. Gratianus. Cum uero nec sacris canonibus,
nec humanis legibus consuetudo obuiare monstratur, inconcussa
seruanda est.
Unde Augustinus ait uel ex dictis Basilii:

C. V. Inuiolabilis est consuetudo, que nec humanis legibus nec sacris canonibus obuiare monstratur.

Ecclesiasticarum institutionum quasdam scripturis,
quasdam uero apostolica traditione per successores in
ministerio confirmatas accipimus; quasdam uero
consuetudine roborata approbauit usus, quibus par
ritus et idem utriusque pietatis debetur affectus; unde
quis uel aliquantulum sacrarum expertus scripturarum
hesitauerit? Si enim attenderimus consuetudines ecclesiae
non per scripturas a Patribus traditas nichil estimare,
quantum religio detrimenti sit latura, intentiuum
despicientibus liquido constabit. §. 1. Que enim (ut inde
ordiamur) scriptura salutiferae crucis signaculo fideles docuit
insigniri? uel que trifariam digesta super panem et
calicem prolixae orationis uel consecrationis uerba commendauit?
Nam non modo, quod in euangelio continetur
uel ab Apostolo insertum secretis dicimus, sed et alia
plura adicimus magnam quasi uim commendantia misteriis.
Que orientem uersus nos orare litterarum forma
docuit? Benedicimus fontem baptismatis oleo unctionis.
Huc accedit, quod ter oleo inungimus quos baptizamus,

---

uerbis abrenuntiare satanae angelis eius informamus.
Unde hec et alia in hunc modum non pauca, nisi tacita
ac mistica traditione a Patribus ecclesiastico more ac
reuerentiori diligentia sunt in ministeriis obseruata magis
silentio quam publicata scripto?

C. VI. Laudabilis est consuetudo, que nichil fidei contrarium usurpat.

Idem ad Casulanum presbiterum.
Consuetudinem laudamus, que tamen contra fidem
catholicam nichil usurpare dignoscitur.

C. VII. Ubi auctoritas deficit, mos populi et maiorum instituta pro lege seruentur.

Item ad eundem. [B. Augustinus ad Casulanum,
epist. LXXXVI.]
In his rebus, de quibus nihil certi statuit diuina scriptura,
mos populi Dei et instituta maiorum pro lege tenenda
sunt. Et sicut preuaricatores legum diuinarum, ita contemptores
consuetudinum ecclesiasticarum cohercendi sunt.

C. VIII. Auctoritate et traditione generali uel speciali ecclesia regitur.

Idem in libro de christiana fide.
Catholica ecclesia, per orbem diffusa, tribus modis
probatur existere. Quicquid in ea tenetur, aut auctoritas
est scripturarum, aut traditio uniuersalis, aut certe propria
et particularis instructio. Sed auctoritate tota constringitur,
uniuersali traditione maiorum nichilominus tota; priuatis
uero constitutionibus et propriis informationibus unaqueque
pro locorum uarietate, prout cuique uisum est, subsistit
et regitur.

C. IX. Valet ad fidem catholicae auctoritas ecclesiae.

Idem in libro contra Manicheos.
Palam est, quod in re dubia ad fidem ualeat auctoritas
ecclesiae catholicae, que ab ipsis fundatissimis sedibus
apostolorum usque ad hodiernum diem succedentium sibimet
episcoporum serie et tot populorum consensione firmatur.

C. X. Ab apostolicis institutis non licet recedere.

Item Leo. [Papa ad Episcopos per Siciliam constitutos,
epist IV. c. 6.]
Hoc uestrae indicimus caritati, ut ab apostolicis institutis
nullo ulterius recedatis excessu, quia inultum post
hec esse non poterit, si quisquam apostolicas regulas in
aliquo crediderit negligendas.

C. XI. Ab omnibus seruari debet, quod Romana seruat Ecclesia.

Item Innocentius Decentio Episcopo. [it. Inn. I. ad Decentium
Episcopum Eugubinum, epist. I.]
Quis nesciat aut non aduertat, id quod a principe
apostolorum Petro Romanae ecclesiae traditum est, ac nunc
usque custoditur, ab omnibus debere seruari? nec superduci
aut introduci aliquid, quod auctoritatem debeat
uel aliunde accipere exemplum? presertim cum sit
manifestum, in omnem Italiam, Gallias, Ispanias, Africam
atque Siciliam insulasque interiacentes nullum instituisse
ecclesias, nisi eos, quos uenerabilis apostolus Petrus aut
successores eius constituerunt sacerdotes; legant autem,
si in istis prouinciis alius apostolus inuenitur, aut legitur
docuisse. Quod si non legunt, quia nusquam inueniunt,
oportet eos hoc sequi, quod ecclesia Romana custodit, a
qua principium eos accepisse non dubium est: ne dum peregrinis
sermonibus student, caput institutionum uideantur
amittere. §. 1. Sepe dilectionem tuam ad Urbem uenisse
ac nobiscum in ecclesia conuenisse non dubium est,
et quem morem uel in consecrandis misteriis, uel ceteris
agendis arcanis teneat, agnouisse. Quod sufficere
arbitrarer ad informationem ecclesiae tuae uel reformationem,
si predecessores tui minus aliquid aut aliter tenuerint,
satis certum haberem, nisi de aliquibus consulendos
nos esse duxisset; quibus idcirco respondemus,
non quod te ignorare credamus, sed ut maiori auctoritate
uel tuos instituas, uel si qui a Romanae ecclesiae institutionibus
errat, aut commoneas, aut indicare non differas,
ut scire ualeamus, qui sint, qui aut nouitates inducunt, aut
alterius ecclesiae quam Romanae existimant consuetudinem
esse seruandam.

DISTINCTIO XII.

GRATIANUS.
I. Pars. Quod absque discretione iustitiae nulli agere licet.
Unde Calixtus Papa [I.] omnibus Episcopis: [ait in Epistola I.
ad Benedictum Episcopum.]

C. I. Sine discretione iustitiae contra disciplinam Romanae ecclesiae nulli agere licet.

Non decet a capite membra dissidere, sed iuxta
scripturae testimonium omnia membra caput sequantur.
Nulli uero dubium est, quod apostolica ecclesia mater sit
omnium ecclesiarum, a cuius uos regulis nullatenus conuenit
deuiare. Et sicut filius uenit facere uoluntatem patris,
sic et uos uoluntatem implete uestrae matris, que est ecclesia,
cuius caput, ut predictum est, Romana existit ecclesia.
Quicquid ergo sine discretione iustitiae contra huius disciplinam
actum fuerit, ratum habere nulla ratio permittit.

C. II. Apostolicis preceptis nullus superbe resistat.

Item Gregorius. [Papa IV.]
Preceptis apostolicis non dura superbia resistatur, sed
per obedientiam, que a sancta Romana et apostolica
auctoritate iussa sunt, salutifere impleantur, si eiusdem sanctae
ecclesiae Dei, que est caput uestrum, communionem
habere desideratis. §. 1. Non nouum aliquid presenti
iussione precipimus, sed illa, que olim uidentur indulta,
firmamus: cum nulli dubium sit, quod non solum pontificalis
causatio, sed omnis sanctae religionis relatio ad
sedem apostolicam quasi ad caput ecclesiarum debeat
referri, et inde normam sumere, unde sumpsit exordium,
ne caput institutionis uideatur omitti. Cuius auctoritatis
sanctionem omnes teneant sacerdotes, qui nolunt ab apostolicae
petrae, super quam Christus uniuersalem ecclesiam
fundauit, soliditate diuelli. Si quis hec apostolicae
sedis precepta non obseruauerit, percepti honoris esse
hostis non dubitetur.

C. III. Non est resistendum consuetudini, cui canonica non obsistit auctoritas.

Item Nicolaus Michaeli Imperatori. [Leo IX.
Michaeli Episcopo Constantinopolitano, epist. I. c. 29. et
Nicolaus I. epist. II. ad Photium.]
Scit sancta Romana ecclesia, quod nichil obsunt saluti

---

credentium diuersae pro loco et tempore consuetudines,
si illis canonica non obsistit auctoritas, pro qua eis obuiare
debeamus, unde nil iudicamus eis debere uel posse
resisti.

C. IV. Consuetudines, que fidei non offitiunt, ut a maioribus traditae sunt, obseruentur.

Item Ieronimus ad Lucinum. [epist. XXVIII.]
Illud breuiter te admonendum puto, traditiones ecclesiasticas,
presertim que fidei non offitiant, ita obseruandas,
ut a maioribus traditae sunt, nec aliorum consuetudinem
aliorum contrario more subuerti.

C. V. Traditiones a patribus institutae, non sunt infringendae.

Item Nicolaus Incmaro Episcopo.
Ridiculum est, et satis abominabile dedecus, ut traditiones,
quas antiquitus a patribus suscepimus, infringi
patiamur.

C. VI. Mores diuturni pro lege sunt habendi.

Item Iustinianus Constitutionum libro I. titulo I. [Institutionum
lib. I. tit. 2. de iure nat. §. 9.]
Diuturni mores nisi legi sunt aduersi consensu utentium
approbati legem imitantur.

C. VII. Quicquid fit contra longam consuetudinem, reuocari oportet.

Item Codicis libro VIII. c. 52. titulo 2. [tit. 53. quae sit
longa consuetudo l. 1.]
Consuetudo precedens et ratio, que consuetudinem
suasit, tenenda est. Et quicquid contra longam consuetudinem
fiet, ad sollicitudinem suam reuocabit preses
prouinciae.

C. VIII. Immota maneat consuetudo, que contra fidem catholicam nichil usurpare dignoscitur.

Item Gregorius uniuersis Episcopis Numidiis. [lib. I.
epist. LXXV.]
Nos consuetudinem, que contra fidem catholicam
nichil usurpare dignoscitur, immotam permanere concedimus,
siue de primatibus constituendis, siue de ceteris
capitulis, exceptis iis, qui ex Donatistis ad episcopatum perueniunt,
quos prouehi ad primatus dignitatem (etiam cum

---

ordo eos deferat ad locum eundem) modis omnibus prohibemus.
Suffitiat autem illis commissae sibi plebis curam
gerere, non autem illos antistites, quos catholica fides in
ecclesiae sinu et edocuit et genuit, ad obtinendum culmen
primatus anteire.

C. IX. Non negentur que consuetudinis sunt.

Item Gregorius. [ad Maximum Salonitanum Episcopum
lib. VII. Regest epist. 81.]
Quemadmodum illicita perpetrare non patimur, sic
que consuetudinis sunt non negamus.

C. X. Non locus consuetudinem, sed consuetudo locum commendat.

Item ad Augustino Anglorum Episcopo. [resp. ad
interrog. 3.]
Nouit fraternitas tua Romanae ecclesiae consuetudinem,
in qua se meminit nutritam. Sed mihi placet, ut siue
in Romana, siue in Gallicorum, siue in qualibet ecclesia
inuenisti, quod plus omnipotenti Deo possit placere,
sollicite eligas, et in Anglorum ecclesia, que adhuc in fide
noua est, institutione precipua, que de multis ecclesiis
colligere potueris, infundas. Non enim pro locis res, sed
pro rebus loca amanda sunt. Ex singulis ergo quibusque
ecclesiis que pia, que religiosa, que recta sunt, elige, et
hec quasi in fasciculum collecta apud Anglorum mentes in
consuetudinem depone.

C. XI. Quod neque contra fidem, neque contra bonos mores esse conuincitur, indifferenter est habendum.

Item Augustinus ad Ianuarium. [epist. CXVIII.
cap. 1. et 2]
Illa autem, que non scripta, sed tradita custodimus,
que quidem toto terrarum orbe obseruantur, datur intelligi
uel ab ipsis apostolis, uel plenariis conciliis, (quorum est in
ecclesia saluberrima auctoritas), commendata atque statuta
retineri: sicuti id quod Domini passio et resurrectio et
ascensio in celum, aduentus Spiritus sancti anniuersaria
solennitate celebratur: et si quid aliud tale occurrerit,
quod seruetur ab uniuersis, quacunque se diffundit
ecclesia. §. 1. Alia uero, que per loca terrarum regionesque
uariantur, sicuti est quod alii ieiunant sabbatum,
alii non: alii uero quotidie communicant corpori et
sanguini domini, alii certis diebus accipiunt: et si quid
aliud huiusmodi animaduerti potest, totum hoc genus rerum
liberas habet obseruationes; quod enim neque contra
fidem, neque contra bonos mores esse conuincitur,
indifferenter habendum, et pro eorum, inter quos uiuitur,

---

societate seruandum est. Mater Mediolanum me secuta
inuenit ecclesiam sabbato non ieiunantem; ceperat
fluctuare quid ageret. Tunc ego consului de hac re beatissimae
memoriae Ambrosium episcopum; at ille ait: cum
Romam uenio, sabbato ieiuno, cum Mediolani sum, non
ieiuno. Sic et tu, ad quam forte ecclesiam ueneris, eius
morem serua, si cuiquam non uis esse scandalum, nec
quemquam tibi. Hoc cum matri renuntiassem, libenter amplexa
est.
II. Pars. Gratianus. Hoc autem de consuetudine illa
intelligendum est, que uel uniuersalis ecclesiae usu, uel temporis
prolixitate roboratur. Ceterum, si pro uarietate temporum
uel animorum uariae consuetudines introducantur, inuenta
opportunitate, resecandae sunt potius quam obseruandae.
Unde Augustinus scribit ad inquisitiones Ianuarii:
[epist. CXIX. c. 19.]

C. XII. Resecanda sunt, que neque auctoritate, neque moribus uniuersitatis comprobantur.

Omnia talia, que neque sanctarum scripturarum auctoritatibus
continentur, nec in conciliis episcoporum statuta
inueniuntur, nec consuetudine uniuersae ecclesiae roborata
sunt, sed diuersorum locorum diuersis moribus innumerabiliter
uariantur, ita ut uix aut numquam omnino
inueniri possint causae, quas in eis constituendis homines
secuti sunt, ubi facultas tribuitur, sine ulla dubitatione
resecanda existimo. Quamuis enim neque hoc inueniri possit,
quomodo contra fidem sint, ipsam tamen religionem,
quam paucissimis et manifestissimis celebrationum sacramentis
misericordia Dei esse uoluit liberam, ideo seruilibus
oneribus premunt, ut tolerabilior sit conditio Iudeorum,
qui etiamsi tempus libertatis non cognouerint, legalibus
tamen sacramentis, non humanis presumtionibus subiciuntur.

C. XIII. Omnes prouinciales eundem in psallendo modum teneant, quem metropolitanam sedem habere cognouerint.

Item ex Concilio Tolletano. [XI. c. 3.]
III. Pars. De his, qui contra Apostoli uoluntatem
circumferuntur omni uento doctrinae, placuit sancto concilio,
ut metropolitanae sedis auctoritate coacti uniuscuiusque
prouinciae ciues, rectoresque ecclesiarum unum eundemque
in psallendo teneant modum, quem metropolitana in
sede cognouerint institutum, nec aliqua diuersitate cuiusque
ordinis uel offitii a metropolitana se patiantur sede disiungi.
Sic enim iustum est, ut inde unusquisque sumat regulas
magisterii, unde honoris consecrationem accipit, ut iuxta
maiorum decreta sedes, que uniuscuiusque sacerdotalis

---

dignitatis est mater, sit ecclesiasticae magistra rationis.
Abbatibus sane indultis offitiis, que iuxta uoluntatem sui
episcopi regulariter illis implenda sunt, cetera offitia publica,
id est uesperam, matutinum, siue missam, aliter
quam in principali ecclesia celebrare non liceat. §. 1.
Quisquis autem horum decretorum uiolator exstiterit, sex
mensibus communione priuatus apud metropolitanum sub
penitentiae censura maneat corrigendus: quatenus apud
illum et preteritae transgressionis culpam lacrimis diluat,
et necessariam offitiorum doctrinam studiose addiscat. §. 2.
Sub ista ergo regula disciplinae non solum metropolitanus
totius suae prouinciae pontifices uel sacerdotes adstringat,
sed etiam ceteri episcopi subiectos sibi ecclesiarum rectores
obtemperare institutionibus cogant.

C. XIV. Ordo seruetur in matutinis et uespertinis offitiis unus et idem.

Item ex Concilio Bracarensi. [I. cap. 1.]
Placuit omnibus communi consensu, ut unus atque
idem psallendi ordo in matutinis uel uespertinis offitiis teneatur,
et non diuerse ac priuate, neque monasteriorum
consuetudines cum ecclesiastica regula sint permixtae.

DISTINCTIO XIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Item aduersus naturale ius nulla dispensatio
admittitur; nisi forte duo mala ita urgeant ut alterum eorum
necesse sit eligi.
Unde in Concilio Tolletano VIII. [c. 2.] legitur:

C. I. Minus malum de duobus est eligendum.

Duo mala, licet cautissime sint precauenda tamen
si periculi necessitas unum ex his temperare compulerit,
id debemus resoluere, quod minori nexu noscitur obligari.
Quid autem leuius ex his, quidue grauius sit, purae rationis
acumine inuestigemus. Etenim dum peierare compellimur,
creatorem quidem offendimus, sed nos tantummodo maculamus.
Cum uero noxia promissa complemus et Dei iussa
contempnimus et proximis impia crudelitate nocemus, et
nos ipsos crudeliori mortis gladio trucidamus. Illic enim
dupplici culparum telo perimimur, hic tripliciter iugulamur.

C. II. De eodem.

Item Gregorius in Moralibus parte VI. libro XXXV. c. XIV.
[in c. 40. Iob. I. XXXII. c. 17. 18. 19. et 20.]
Nerui testiculorum Leuiathan perplexi sunt, quia suggestionum
illius argumenta implicatis inuentis alligantur,
ut plerosque ita peccare faciant, quatenus si fortasse fugere
peccatum appetant, hoc sine alio peccati laqueo non

---

euadant, et culpam faciant dum uitant, atque nequaquam
se ab una ualeant soluere, nisi in alia se consentiant
ligare. Quod melius ostendimus, si qua ex conuersatione
hominum alligationis huius exempla proferamus.
§. 1. Ecce quidam, dum mundi huius amicitias appetit,
cuilibet alteri similem sibi uitam ducenti, quod secreta
illius omni silentio contegat, se iureiurando constringit. Sed
is, cui iuratum est, adulterium perpetrare cognoscitur, ita
ut etiam maritum adulterae occidere conetur. Is autem, qui
iusiurandum prebuit, ad mentem reuertitur et diuersis hinc
inde cogitationibus impugnatur, atque hoc silere formidat,
ne silentio adulterii simul et homicidii particeps fiat, prodere
trepidat, ne reatu se periurii obstringat. Perplexis
ergo neruis testiculorum ligatus est, qui in quamlibet partem
declinet, metuit, ne a transgressionis contagione liber
non sit. §. 2. Alius cuncta, que mundi sunt, deserens, ac
per omnia frangere proprias uoluntates querens, alieno se
subdere regimini appetit, sed eum, qui sibi ad Deum
preesse debeat, minus cauta inquisitione discernit: quia
fortasse is, qui sine iudicio eligitur, cum preesse iam ceperit,
agere que Dei sunt prohibet, que mundi sunt iubet.
Pensans itaque subditus, uel que sit culpa inobedientiae,
uel quod contagium secularis uitae, et obedire trepidat, et
non obedire formidat, ne aut obediens Deum in suis preceptis
deserat, aut rursus non obediens Deum in electo priore
contempnat. §. 3. Alius pensare pondus honoris ecclesiastici
negligens id locum regiminis premiis ascendit. Sed
quia omne, quod hic eminet, plus meroribus afficitur, quam
honoribus gaudet, dum cor tribulatione premitur, ad
memoriam culpa reuocatur, doletque se ad laborem cum
culpa peruenisse, et quam sit iniquum, quod admiserit, ex
ipsa fractus difficultate cognoscit. Reum se igitur cum
impensis premiis agnoscens, uult adeptae sublimitatis
locum deserere, sed timet, ne grauius delictum sit suscepti
gregis custodiam reliquisse; uult suscepti gregis curam
gerere, sed formidat, ne deterior culpa sit, regimina pastoralis
gregis empta possidere. Per honoris ergo ambitum
ligatum culpa hinc inde se conspicit. Esse quippe sine
reatu criminis neutrum uidet, si aut susceptus semel grex
relinquitur, aut rursum sacra actio seculariter empta teneatur.
Undique metuit et suspectus latus omne pertimescit,
ne aut stans in empto regimine non digne, lugeat quod non
etiam deserens emendat, aut certe regimen deserens, dum
aliud flere nititur, rursus aliud de ipsa gregis destitutione
committat.
II. Pars. §. 4. Est tamen, quod ad destruendas Behemot
uersutias subtiliter fiat, ut cum mens inter minora
et maxima peccata constringitur, si omnino nullus
sine peccato aditus patet, minora semper eligantur; quia et
qui murorum undique ambitu, ne fugiat, clauditur, ibi se in
fugam precipitat, ubi breuior murus ingeritur. Hinc
Paulus, cum quosdam in ecclesia incontinentes aspiceret,
concessit minima, ut maiora declinarent, dicens: "Propter

---

fornicationem autem unusquisque suam uxorem habeat."
Et quia tunc solum coniuges in admixtione sunt sine culpa,
cum non pro explenda libidine, sed pro suscipienda prole
miscentur, ut hoc etiam, quod concesserat sine culpa (quamuis
minima) non esse monstraret, ilico adiunxit: "Hoc
autem dico secundum indulgentiam, non secundum imperium."
Non enim est sine uitio, quod ignoscitur, non precipitur.
Peccatum profecto uidit, quod posse indulgeri
preuidit. Sed cum in dubiis constringimur, utiliter minimis
subdimur, ne in magnis sine uenia peccemus. §. 5. Itaque
plerumque neruorum Behemot istius perplexitas
soluitur, dum ad uirtutes maximas per commissa minora
transitur.

DISTINCTIO XIV.

GRATIANUS.
I. Pars. Verum hoc in una eademque persona intelligitur.
Ceterum an in diuersis eadem dispensatio locum habeat, uidelicet,
ut committamus minora, ne alii grauioribus implicentur, merito
queritur.
De his ita scribit Augustinus libro Questionum super
Genesim: [cap. 42.]

C. I. Non sunt a nobis aliqua committenda delicta, ne alii grauiora committant.

Quod ait Sodomitis Loth: "Sunt mihi duae filiae, que
nondum nouerunt uiros; producam illas ad uos, utimini illis,
sicut placuerit uobis: tantum in uiros istos ne faciatis iniquum:"
quoniam prostituere uolebat filias suas hac compensatione,
ut uiri hospites eius nichil a Sodomitis tale paterentur,
utrum admittenda sit compensatio flagitiorum uel quorumcumque
peccatorum, ut nos faciamus mali aliquid, ne
alius grauius malum faciat; an potius perturbationi Loth
non consilio tribuendum sit, qui hoc dixerit, merito queritur.
Et nimirum periculosissime admittitur hec compensatio.
Si autem perturbationi humanae tribuitur et menti
tanto malo permotae, nullo modo imitanda est.
II. Pars. Gratianus. Consuetudinis autem uel constitutionis
rigor nonnumquam relaxatur.
Unde Leo Papa ait: [ad Rusticum Narbonensem Episc.
epist. XC. ante cap. 1.]
C. II. Que constitutiones ualeant temperari, uel que non.
Sicut quedam sunt, que nulla ratione conuelli possunt,
ita multa sunt, que aut pro necessitate temporum, aut
pro consideratione etatum oporteat temperari; illa semper
conditione seruata, ut in his, que uel dubia fuerint
aut obscura, id nouerimus sequendum, quod nec preceptis
euangelicis contrarium, nec decretis sanctorum Patrum inueniatur
aduersum.

DISTINCTIO XV.

GRATIANUS
I. Pars. De naturali iure et constitutione uel consuetudine
hactenus disseruimus, differentiam, qua ab inuicem
discernuntur, assignantes: nunc ad ecclesiasticas constitutiones
stilum uertamus, earumque originem et auctoritatem, prout ex
libris sanctorum Patrum colligere possumus, breuiter assignantes.

C. I. Quo tempore ceperint canones generalium conciliorum.

Canones generalium conciliorum (ut Ysidorus ait libro 6.
Etimologiarum c. 16.) a temporibus Constantini ceperunt. In
precedentibus namque annis persecutione feruente docendarum
plebium minime dabatur facultas. Inde Christianitas
in diuersas hereses scissa est, quia non erat episcopis
licentia conueniendi in unum, nisi tempore supradicti imperatoris.
Ipse enim dedit facultatem Christianis libere
congregari. Sub hoc etiam sancti Patres in concilio Niceno
de omni orbe terrarum conuenientes iuxta fidem
euangelicam et apostolicam secundum post apostolos simbolum
tradiderunt. §. 1. Inter cetera autem concilia quatuor
sunt uenerabiles sinodi, que totam principaliter
fidem complectuntur, quasi quatuor euangelia, uel totidem
paradisi flumina. §. 2. Harum prior Nicena sinodus
CCCXVIII. episcoporum Constantino Augusto imperante
peracta est: in qua Arrianae perfidiae condempnata est
blasphemia, quam de inequalitate sanctae Trinitatis idem
Arrius asserebat, et consubstantialem Deo Patri Dei
Filium eadem sancta sinodus per simbolum diffiniuit.
§. 3. Secunda sinodus CL. Patrum sub Theodosio seniore
Constantinopolim congregata est, que Macedonium, Spiritum
sanctum Deum esse negantem, condempnans, consubstantialem
Patri et Filio Spiritum sanctum demonstrauit, dans
simboli formam, quam tota Grecorum et Latinorum confessio
in ecclesiis predicat. §. 4. Tertia sinodus Ephesina
prima CC. episcoporum sub iuniore Theodosio Augusto
edita est, que Nestorium, duas personas asserentem in
Christo, iusto anathemate condempnauit, ostendens manere
in duas naturas unam Domini Iesu Christi personam.
§. 5. Quarta sinodus Calcedonensis DCXXX.
sacerdotum sub Martiano principe habita est, in qua Euticem
Constantinopolitanum abbatem uerbi Dei et carnis
unam naturam pronuntiantem, et eius Dioscorum defensorem,
quondam Alexandrinum episcopum, et ipsum rursum
Nestorium episcopum cum reliquis hereticis, una Patrum
sententia dampnauit; predicans eadem sinodus Christum
Dominum sic natum de Virgine, ut in eum substantiam
et diuinae et humanae confiteamur naturae. §. 6. He
sunt quatuor sinodi principales, fidei naturam plenissime
predicantes. Sed et si qua sunt concilia, que sancti Patres
spiritu Dei pleni sanxerunt, post istorum quatuor auctoritates
omni manent stabilita uigore: quorum gesta in hoc
opere condita continentur.
§. 7. Sinodus autem ex greco interpretatur comitatus
uel cetus. Concilii uero nomen tractum est ex more

---

Romano. Tempore enim, quo causa agebatur, conueniebant
omnes in unum, communique intentione tractabant.
Unde et concilium a communi intentione dictum quasi
consilium; consilium quasi considium, d in l literam transeunte;
uel concilium dictum est ex communi intentione,
eo quod in unum dirigant omnem mentis obtutum: supercilia
enim oculorum sunt; unde qui sibimet dissentiunt,
non agunt concilium, quia non sentiunt in unum. Cetus
uero conuentus est uel congregatio, a coeundo, id est a conueniendo
in unum. Hinc et conuentus est nuncupatus,
quod ibi homines conueniunt; sicut conuentus cetus
sic et concilium a societate multorum in unum appellatur.
De quatuor quoque conciliis scribit B. Gregorius, ita
dicens: [lib. I. Regesti Epist. 24.]

C. II. De auctoritate quatuor conciliorum.

Sicut sancti euangelii quatuor libros, sic quatuor concilia
suscipere et uenerari me fateor. Nicenum scilicet, in
quo peruersum Arrii dogma destruitur: Constantinopolitanum
quoque, in quo Eunomii et Macedonii error conuincitur:
Ephesinum etiam primum, in quo Nestorii impietas
iudicatur: Calcedonense uero, in quo Euticetis Dioscorique
prauitas est reprobata; hec tota deuotione amplector,
integerrima approbatione custodio, quia in his
uelut in quadrato lapide sanctae fidei structura consurgit,
et cuiuslibet uitae atque actionis norma existit. §. 1.
Quintum concilium quoque ueneror, in quo epistola, que
Ibae dicitur, erroris plena reprobatur; Theodorus
personam mediatoris Dei et hominum in duabus substantiis
separans, ad impietatis perfidiam cecidisse conuincitur,
scripta quoque Theodori, per que beati Cirilli fides
reprehenditur, ausu dementiae prolata, refutatur. Cunctas
uero quas prefata ueneranda concilia personas respuunt,

---

respuo, quas uenerantur, amplector: quia dum uniuersali
sunt consensu constituta, se et non illa destruit, quisquis
presumit aut absoluere quos religant, aut ligare
quos absoluunt.
De eisdem scribit etiam Gelasius Papa [in concilio habito
Romae cum LXX. Episcopis] dicens:

C. III. Que concilia sancta Romana ecclesia suscipiat.

Sancta Romana ecclesia post illas ueteris et noui testamenti
scripturas, quas regulariter suscipimus, etiam has suscipi
non prohibet: Sanctam sinodum Nicenam CCCXVIII.
Patrum, mediante Maximo Constantino Augusto, in qua
Arrius hereticus condempnatus est; sanctam sinodum Constantinopolitanam,
mediante Theodosio seniore Augusto, in
qua Macedonius hereticus debitam dampnationem excepit;
sanctam sinodum Ephesinam primam, in qua Nestorius
dampnatus est consensu beatissimi Papae Celestini, mediante
Cirillo Alexandrinae sedis antistite, et Arcadio
episcopo ab Italia destinato; sanctam sinodum Calcedonensem,
mediante Martiano Augusto et Anatolio Constantinopolitano
episcopo, in qua Nestoriana et Euticiana heresis
simul cum Dioscoro eiusque complicibus dampnatae
sunt; sed et si qua sunt concilia a sanctis Patribus hactenus
instituta, post istorum quatuor auctoritatem et custodienda,
et recipienda decernimus.
§. 1. Iam nunc subiciendum est de opusculis sanctorum
Patrum, que in ecclesia catholica recipiuntur. §. 2. Opuscula
B. Cipriani martiris et Cartaginensis episcopi. §. 3.
Item opuscula B. Gregorii Nacianceni episcopi. §. 4. Item
opuscula B. Athanasii Alexandrini episcopi. §. 6. Item opuscula
B. Iohannis Constantinopolitani episcopi. §. 9. Item
opuscula B. Ylarii Pictauiensis episcopi. §. 10. Item opuscula
B. Ambrosii Mediolanensis episcopi. §. 11. Item opuscula

---

B. Augustini episcopi Ipponensis. §. 12. Item opuscula B.
Ieronimi presbiteri. §. 13. Item opuscula beati Prosperi
uiri religiosissimi. §. 14. Item epistolam B. Leonis
Papae ad Flauianum episcopum destinatam, cuius textum
si quisquam usque ad unum iota disputauerit, et
non eam in omnibus uenerabiliter receperit, anathema sit.
§. 15. Item opuscula atque tractatus omnium Patrum orthodoxorum,
qui in nullo a sanctae Romanae ecclesiae consortio
deuiauerunt, nec ab eius fideli predicatione seiuncti sunt,
sed communionis ipsius gratia Dei usque ad ultimum diem
uitae suae participes fuerunt, legenda decernimus. §. 16.
Item decretales epistolae, quas beatissimi Papae diuersis
temporibus ab urbe Romana pro diuersorum Patrum consolatione
dederunt, uenerabiliter suscipiendae sunt.
[PALEA.
§. 17. Item gesta sanctorum martirum, qui multiplicibus
tormentorum cruciatibus et mirabilibus confessionum
triumphis irradiant. Quis ita esse catholicorum
dubitet, et maiora eos in agonibus fuisse perpessos, nec
suis uiribus, sed gratia Dei et adiutorio uniuersa tolerasse?
Sed ideo secundum antiquam consuetudinem singulari
cautela in sancta Romana ecclesia non leguntur, quia et
eorum, qui conscripsere, nomina penitus ignorantur, et ab
infidelibus aut idiotis superflua, aut minus apta, quam
rei ordo fuerit, scripta esse putantur: sicut cuiusdam
Quirici et Iulitae, sicut Gregorii aliorumque huiusmodi
passiones, que ab hereticis perhibentur conscriptae.
Propter quod, ut dictum est, ne uel leuis subsannandi
oriretur occasio, in sancta Romana ecclesia non
leguntur. Nos tamen cum predicta ecclesia omnes martires
et eorum gloriosos agones, qui Deo magis quam hominibus
noti sunt, omni deuotione ueneramur. §. 18. Item
uitas Patrum, Pauli, Antonii, Ilarionis et omnium eremitarum,
quas tamen uir beatissimus scripsit Ieronimus,
cum omni honore suscipimus. §. 19. Item actus B. Siluestri,
apostolicae sedis presulis, licet eius, qui conscripsit,
nomen ignoremus, a multis tamen in urbe Roma catholicis
legi cognouimus, et pro antiquo usu multae hoc imitantur
ecclesiae. §. 20. Item scripta de inuentione S. crucis dominicae,
et alia scripta de inuentione capitis B. Iohannis
Baptistae, nouellae quidem reuelationes sunt, et nonnulli
eas catholici legunt, sed cum hec ad catholicorum
manus peruenerint, B. Pauli apostoli sententia precedat:
"Omnia probate, quod bonum est tenete." §. 21. Item
Rufinus uir religiosus plurimos ecclesiastici operis edidit
libros, nonnullas etiam scripturas interpretatus est; sed
quoniam B. Ieronimus in aliquibus eum de arbitrii libertate
notauit, illa sentimus, que predictum B. Ieronimum
sentire cognoscimus: et non solum de Rufino, sed etiam de
uniuersis quos uir sepius memoratus zelo Dei et fidei

---

religione reprehendit. §. 22. Item Origenis nonnulla opuscula,
que uir beatissimus Ieronimus non repudiat, legenda
suscipimus, reliqua autem omnia cum auctore suo dicimus
esse renuenda. §. 23. Item chronicon Eusebii Cesariensis,
atque eiusdem historiae ecclesiasticae libros, quamuis in
primo narrationis suae libro tepuerit, et postea in laudibus
atque excusatione Origenis scismatici unum conscripserit
librum: propter rerum tamen notitiam singularem,
que ad instructionem pertinent, usquequaque
non dicimus renuendos. §. 24. Item Orosium uirum eruditissimum
collaudamus, quia ualde nobis necessariam aduersus
paganorum calumpnias ordinauit historiam, miraque
breuitate contexuit. §. 25. Item uenerabilis uiri Sedulii
pascale opus, quod heroicis descripsit uersibus, insigni
laude proferimus. §. 26. Item Iuuenci nichilominus
laboriosum opus non spernimus, sed miramur.
§. 27. Ceterum, que ab hereticis, siue scismaticis
conscripta uel predicata sunt, nullatenus recipit catholica
et apostolica ecclesia Romana. E quibus pauca,
que ad memoriam uenerunt, et a catholicis uitanda sunt,
credimus esse subdenda. §. 28. Imprimis Arriminensem
sinodum, a Constantio Cesare Constantini filio congregatam
mediante Tauro prefecto, ex tunc et nunc et usque
in eternum confitemur esse dampnatam. §. 29. Item
itinerarium nomine Petri apostoli, quod appellatur sancti
Clementis liber VIII., apocrifum. §. 30. Actus nomine
Andreae apostoli, apocrifi. §. 31. Actus nomine Philippi
apostoli, apocrifi. §. 32. Actus nomine Petri apostoli,
apocrifi. §. 33. Actus nomine Thomae apostoli, apocrifi.
§. 34. Euangelium nomine Thaddei, apocrifum.
§. 35. Euangelium nomine Thomae apostoli, quo utuntur
Manichei, apocrifum. §. 36. Euangelium nomine Barnabae,
apocrifum. §. 37. Euangelium nomine Bartholomei
apostoli, apocrifum. §. 35. Euangelium nomine Andreae
apostoli, apocrifum. §. 39. Euangelia, que falsauit Lucianus,
apocrifa. §. 40. Euangelia, que falsauit Ircius,
apocrifa. §. 41. Liber de infantia Saluatoris, apocrifus.
§. 42. Liber de natiuitate Saluatoris, et de S. Maria,
et de obstetrice Saluatoris, apocrifus. §. 43.
Liber, qui appellatur Pastoris, apocrifus. §. 44. Libri omnes,
quos fecit Lenticius, discipulus diaboli, apocrifi. §. 45.
Liber, qui appellatur Fundamentum, apocrifus. §. 46. Liber,
qui appellatur Thesaurus, apocrifus. §. 47. Liber, qui appellatur
de filiabus Adae, uel Geneseos, apocrifus §. 48.
Centimetrum de Christo Virgilianis compaginatum uersibus,
apocrifum. §. 49. Liber, qui appellatur Actus Teclae
et Pauli apostoli, apocrifus. §. 50. Liber, qui appellatur
Nepotis, apocrifus. §. 51. Liber prouerbiorum, qui
ab hereticis conscriptus et S. Xisti nomine signatus est,
apocrifus. §. 52. Reuelatio, que appellatur Pauli apostoli

---

apocrifa. §. 53. Reuelatio, que appellatur Thomae Apostoli,
apocrifa. §. 54. Reuelatio, que appellatur Stephani,
apocrifa. §. 55. Liber, qui appellatur Transitus S. Mariae,
apocrifus. §. 56. Liber, qui appellatur Penitentia Adae,
apocrifus. §. 57. Liber Ogiae nomine Gigantis, qui ab
hereticis cum dracone post diluuium pugnasse perhibetur,
apocrifus. §. 58. Liber, qui appellatur Testamentum Iacob,
apocrifus. §. 59. Liber, qui appellatur Penitentia Origenis,
apocrifus. §. 60. Liber, qui appellatur Penitentia S. Cipriani,
apocrifus. §. 61. Liber, qui appellatur Penitentia Iamnis
et Mambrae, apocrifus. §. 62. Liber, qui appellatur Sortes
apostolorum, apocrifus. §. 63. Liber Lusanae, apocrifus.
§. 64. Liber canonum Apostolorum, apocrifus. §. 65.
Liber Phisiologus, qui ab hereticis conscriptus est et B.
Ambrosii nomine presignatus, apocrifus. §. 66. Historia
Eusebii Pamphili, apocrifa. §. 67. Opuscula Tertulliani
siue Africani, apocrifa §. 68. Opuscula Postumiani
et Galli, apocrifa. §. 69. Opuscula Montani, Priscillae et
Maximillae, apocrifa. §. 70. Opuscula omnia Fausti
Manichei, apocrifa. §. 71. Opuscula alterius Clementis
Alexandrini, apocrifa. §. 72. Opuscula Cassiani presbiteri
Galliarum, apocrifa. §. 73. Opuscula Victorini Pictauiensis,
apocrifa. §. 74. Opuscula Fausti Regiensis
Galliarum, apocrifa. §. 75. Opuscula Frumentii, apocrifa.
§. 76. Epistola Iesu ad Agbarum, regem, apocrifa. §. 77.
Passio Georgii, apocrifa. §. 78. Passio Cirici et Iulitae,
apocrifa. §. 79. Scriptura, que appellatur Contradictio
Salomonis, apocrifa. §. 80. Philacteria omnia,
que non angelorum, ut illi confingunt, sed demonum
magis arte conscripta sunt, apocrifa. §. 81. Hec et omnia
his similia, que Simon Magus, Nicolaus, Cerinthus,
Marcion, Basilides, Ebion, Paulus etiam Samosatenus, Fotinus
et Bonosus et qui simili errore defecerunt, Montanus
quoque cum suis obscenissimis sequacibus, Apollinaris,
Valentinus siue Manicheus, Faustus, Sabellius,
Arrius, Macedonius, Eunomius, Nouatus, Sabbatius, Celestius,
Donatus, Eustathius, Iouinianus, Pelagius,
Iulianus et Latiensis, Celestinus, Maximinus, Priscianus
ab Hispania, Lampedius, Dioscorus, Eutices,
Petrus, et alius Petrus, e quibus unus Alexandriam, alius
Antiociam maculauit, Acatius Constantinopolitanus, cum

---

consortibus suis, nec non et omnes hereses, quas ipsi
eorumque discipuli, siue schismatici docuerunt uel conscripserunt,
quorum nomina minime retinentur, non solum
repudiata, uerum etiam ab omni Romana et apostolica
ecclesia eliminata, atque cum suis auctoribus auctorumque
sequacibus sub anathematis indissolubili uinculo, in eternum
confitemur esse dampnata.
§. 82. Ceterum, qui libri in ecclesiasticis offitiis
per anni circulum a nonnullis legantur (quod ritum illum
apostolica non reprobat, sed sequitur ecclesia) pro fidelium
edificatione adnotandum censuimus.
Quidam, quod in septuagesima ponunt pentateuchum
usque in XV. diem ante Pascha, XV. die
ponunt Ieremiam usque in cenam Domini. In cena Domini
legunt tres lectiones de lamentatione Ieremiae:
"Quomodo sedet sola ciuitas, etc." et tres de tractatu S.
Augustini in psalmum LIV.: "Exaudi Deus orationem
meam et ne despexeris," et tres de Apostolo, ubi ait in
epistola ad Corinthios: "Conuenientibus uobis in unum."
Secunda lectio sic incipit: "Similiter et calicem postquam
cenauit, etc." Tertia: "De spiritualibus autem
nolumus uos ignorare, fratres." In parasceue tres lectiones
de lamentatione Ieremiae, et tres de tractatu S.
Augustini in psalmum LXIII: "Exaudi Deus orationem
meam, cum deprecor," et tres de Apostolo, ubi ait in
epistola ad Ebreos: "Festinemus ingredi in illam requiem,
etc." Secunda lectio: "Omnis namque pontifex."
Tertia: "De quo grandis nobis sermo." In sabbato sancto
tres lectiones de lamentatione Ieremiae prophetae, et
tres de tractatu S. Augustini in eumdem psalmum LXIII.:
"Exaudi Deus orationem meam, cum deprecor," et tres
de Apostolo, ubi ait in epistola ad Ebreos: "Christus
assistens pontifex futurorum bonorum." Secunda lectio:
"Ubi enim testamentum est." Tertia: "Umbram enim
habens lex futurorum bonorum." In pascha Domini homilias
ad ipsum diem pertinentes, infra hebdomadam homilias.
In octauis paschae ponunt actus apostolorum et
epistolas canonicas et apocalipsin, usque in ocatauas pentecostes.
In octauis pentecostes ponunt libros regum et
paralipomenon usque in calendas augusti. In dominica prima
mensis augusti ponunt Salomonem usque in calendas septembris.

---

In dominica prima septembris ponunt Iob Tobiam,
Hester, Esdram usque in calendas octobris. In dominica
prima mensis octobris ponunt librum Machabeorum usque
in calendas nouembris. In dominica prima mensis
nouembris ponunt Ezechielem et Danielem et minores prophetas
usque in calendas decembris. In dominica prima
mensis decembris ponunt Esaiam prophetam usque ad
natiuitatem Domini. In natali Domini legunt primum
de Esaia tres lectiones. Prima lectio: "Primo tempore
alleuiata est terra Zabulon, etc." Secunda: "Consolamini,
consolamini." Tertia: "Consurge, consurge".
Deinde leguntur sermones uel homiliae ad ipsum diem
pertinentes. In natali S. Stephani homilia de ipso die. In
natali S. Ioannis similiter. In natali innocentium similiter.
In natali S. Siluestri similiter. In octaua natalis Domini
homilia de ipso die. In dominica prima post natiuitatem
Domini ponunt epistolas Pauli usque in septuagesimam.
In epiphania lectiones tres de Esaia. Prima lectio incipit:
"Omnes sitientes." Secunda: "Surge, illuminare Ierusalem."
Tertia: "Gaudens gaudebo in Domino." Deinde
leguntur sermones uel homiliae ad ipsum diem pertinentes. ]

DISTINCTIO XVI.

GRATIANUS.
I. Pars. Apostolorum canones, qui per Clementem
Romanum Pontificem, sicut quidam asserunt, dicuntur esse translati,
sunt quinquaginta.
Hos non recipiendos, sed inter apocrifa deputatos, Ysidorus
scribit dicens:

C. I. Apostolorum canones apostolica reiciuntur auctoritate.

Canones, qui dicuntur apostolorum, seu quia eosdem
nec sedes apostolica recipit, nec sancti Patres illis consensum
prebuerunt, pro eo quod ab hereticis sub nomine
apostolorum compositi dignoscuntur, quamuis in eis inueniantur
utilia, auctoritate tamen canonica atque apostolica
eorum gesta constat esse remota atque inter apocrifa
deputata.

---

Zepherinus autem e contra scribit Episcopis per Siciliam
constitutis: [epist. I.]

C. II. Apostolorum canones sunt recipiendi.

Sexaginta sententias apostoli prescripserunt cum
aliis quam plurimis episcopis, et seruandas esse censuerunt.

C. III. Exceptis quinquaginta capitulis canones apostolorum inter apocrifa deputantur.

Item Leo Papa IX. contra epistolam Nicetae
Abbatis.
Clementis librum, id est Petri apostoli itinerarium, et
canones apostolorum numerant Patres inter apocrifa,
exceptis quinquaginta capitulis, que decreuerunt orthodoxae
fidei adiungenda.

[C. IV. Item] VI. Sinodus, c. 2.

Placuit huic sanctae sinodo, ut amodo confirmata et rata
sint canonum apostolorum LXXXV. capitula.
Epistola Ysidori in capite canonum.
Ysidorus seruus Christi lectori suo conseruo. §. 1.
Propter eorum auctoritatem ceteris conciliis preponimus
canones, qui dicuntur apostolorum, licet a quibusdam apocrifi
dicantur, quoniam perplures eos recipiunt, et
sancti Patres eorum sententias sinodali auctoritate roborauerunt
et inter canonicas posuerunt constitutiones. Item.
§. 2. Primus ordo, ut predictum est, de celebrando
concilio insertus habetur, et postmodum canonum apostolorum,
ac primorum apostolicorum (id est, a S. Clemente
usque ad S. Siluestrum) decretorum atque diuersorum conciliorum
breuiarium est interpolatum, sequens ordinem
suum.
Gratianus. Item cum Adrianus Papa sextam sinodum
recipiat cum omnibus canonibus suis, cum etiam sancta octo
uniuersalia concilia professione Romani Pontificis sint roborata,
in septima autem sinodo, siue in sexto concilio, apostolorum
canones sint recepti et approbati: patet, quod non sunt inter
apocrifa deputandi.

---

Scribit Adrianus Papa Tharasio
Patriarchae:

C. V. Sexta sinodus auctoritate Adriani corroboratur.

Sextam sanctam sinodum recipio cum omnibus canonibus
suis.
Gratianus. Sed dubitatur de ea, an canones conscripserit,
quod ex quarta actione sextae sinodi facile absoluitur.
Ait enim Petrus Episcopus Nicomediae:

C. VI. Sexta sinodus canones conscripsit.

Habeo librum continentem canones sanctae sinodi sextae.
Patriarcha dixit: §. 1. Quidam per ignorantiam scandalizantur
pro canonibus istis, dicentes: Numquid sexta
sinodus canones fecit? Sciant ergo, quoniam sancta sinodus
sexta sub Constantino congregata est contra eos, qui dicebant
unam operationem esse et uoluntatem in Christo, in
qua sancti Patres illos utpote hereticos anathematizauerunt,
et orthodoxam fidem explanauerunt.
II. Pars. §. 2. Soluta est hec sinodus Constantini
XIV. anno. Post quatuor uero aut quinque annos iidem sancti
Patres congregati sunt sub Iustiniano, filio Constantini, et
predictos canones promulgauerunt, de quibus nullus dubitet.
Qui enim sub Constantino in sinodo fuerunt, iidem
ipsi sub Iustiniano istis canonibus subscripserunt. Oportebat
enim, ut sinodus uniuersalis canones ecclesiasticos
promulgaret. Item: §. 3. Sancta sinodus sexta post
promulgatam ab ea diffinitionem contra Monothelitas, Constantino
imperatore, qui eam congregauerat, non post multo
defuncto, Iustiniano filio eius regnante pro eo. §. 4. Eadem

---

sancta sinodus diuinitus inspirata iterum Constantinopolim
quarto aut quinto anno congregata est, et canones
CII. numero ad correctionem ecclesiae promulgauit.
Gratian. Ex his ergo colligitur, quod sexta sinodus bis
congregata est: primo sub Constantino et nullos canones constituit:
secundo sub Iustiniano filio eius, et prefatos canones
promulgauit.
Unde sancti Patres in eadem Sinodo secundo congregati
dixerunt:

C. VII. Constitutiones sinodi sextae.

Quoniam sanctae et uniuersales sinodi, quinta sub
Iustiniano Augusto, sexta sub Constantino patre suo
Augusto, de misterio fidei plenissime disputantes, canones
non fecerunt, sicut ceterae quatuor uniuersales sinodi:
propterea nos conuenientes in hanc imperialem urbem
sacros canones conscripsimus. Item: §. 1. Placuit huic
sanctae sinodo, ut amodo confirmata et rata sint canonum
apostolorum LXXXV. capitula. Item: §. 2. Confirmamus
et ceteros sanctorum canones et sinodos, id est,
Nicenam, Anchiritanam, Neocesariensem, Gangrensem,
Antiocenam, Laudicensem, Constantinopolitanam, Ephesinam
primam, Calcedonensem, Sardicensem et Cartaginensem,
et opuscula Theophili Alexandrini episcopi
et martiris, Trismegisti Gregorii, Neocesariensis
episcopi, Athanasii episcopi Alexandrini, Basilii Cesareae
Capadociae episcopi, Gregorii Niseni episcopi, Gregorii
Theologi, Amphilochii Iconiensis episcopi, Timothei Alexandrini
episcopi, Germani Constantinopolitani episcopi,

---

Cirilli Alexandrini episcopi, Cipriani Cartaginensis episcopi,
et sinodum suam.

C. VIII. Auctoritate Romani Pontificis sancta octo concilia roborantur.

Item ex Libro Diurno professio Romani Pontificis.
Sancta octo uniuersalia concilia, primum Nicenum,
Constantinopolitanum, Ephesinum, Calcedonense
quintum et sextum, Constantinopolitanum;
item Nicenum; octauum quoque Constantinopolitanum
usque ad unum apicem immutilata seruare, et pari honore
et ueneratione digna habere, et que predicauerunt
et statuerunt omnibus modis sequi et predicare, quecumque
condempnauerunt ore et corde condempnare profiteor.
Quo autem tempore sexta sinodus et secunda et prima, et
quarta et quinta congregatae sunt, Beda in libro
de temporibus [c. 65.] scribit, dicens:

C. IX. De temporibus conciliorum.

Sexta sinodus uniuersalis Constantinopolim celebrata
est, et greco sermone conscripta, temporibus Papae
Agathonis, exequente piissimo principe Constantino intra
palatium suum, simulque legatis Apostolicae sedis, et
episcopis CL. residentibus. §. 1. Prima uniuersalis
sinodus in Nicea congregata est contra Arrium CCCXVIII.
Patrum, temporibus Iulii Papae, sub Constantino principe.
§. 2. Secunda in Constantinopolim CL. Patrum, contra
Macedonium et Eudoxium, temporibus Damasi Papae et
Gratiani principis, quando Nectarius eiusdem urbis episcopus
est ordinatus. [§. 3. Deest.] §. 4. Quarta in Calcedone
DCXXX. Patrum, sub Leone Papa, temporibus
Martiani principis, contra Euticen nefandissimorum
monachorum presulem. §. 5. Quinta in Constantinopolim
temporibus Iulii Papae, sub Iustiniano principe.
contra Theodorum et omnes hereticos.

[C. X.]

Prima autem sinodus in Nicea, CCCXVIII. Patrum,
contra Arrium Alexandrinum presbiterum, qui tres gradus

---

in trinitate asserebat, Patrem maiorem, Filium minorem,
Spiritum sanctum creaturam, temporibus Constantini
principis Siluestri Papae Romani, Macharii Ierosolimitani,
Alexandri Alexandrini, qui condempnata eadem heresi
statuerunt canones XX., quorum auctor maxime prefatus
Alexander episcopus fuit. §. 1. Secunda in Constantinopolim
CL. patrum, contra Macedonium Constantinopolitanum
episcopum, qui negabat Spiritum sanctum
Deum esse, temporibus Gratiani Theodosii principum,
Damasi Papae Romani, Cirilli Ierosolimitani, Nectarii
Alexandrini, qui condempnata prefata heresi
statuerunt canones III., quorum auctor maxime B. Nectarius
Constantinopolitanus episcopus fuit. §. 2. Tertia in
Epheso CCC. Patrum, contra Nestorium Constantinopolitanum
episcopum, qui dicebat, beatam Virginem Mariam
non Dei, sed hominis tantummodo genitricem, ut aliam
personam carnis, aliam faceret Deitatis, temporibus Theodosii
principis imperatoris iunioris, Celestini Papae
Romani, Iuuenalis Constantinopolitani episcopi, Cirilli
Alexandrini; qui XV. capitula contra Nestorii blasphemias
totidem capitula, auctore eodem sancto Cyrillo,
anathematizando conscripserunt. §. 3. Quarta in Calcedone
DCXXX. Patrum, contra Euticen Constantinopolitanum abbatem,
qui asserebat, Christum post humanam assumptionem
non ex duabus naturis existere, sed solam in eo diuinam
naturam permanere, temporibus Martiani principis, Leonis
Papae Romani, Iuuenalis Ierosolimitani, Anatholii Constantinopolitani,
qui condempnata prescripta heresi statuerunt
canones XXVII., quorum auctor maxime idem sanctus
Anatholius Constantinopolitanus episcopus fuit. §. 4.
Quinta in Constantinopolim, contra Theodorum Mosophenum
et omnes hereticos, qui Theodorus dicebat
alium esse Dei uerbum, et alium Christum, et sacram
Mariam Virginem negabat genitricem Dei fuisse, temporibus
Iustiniani principis, Vigilii Papae Romani, Domnini
Antioceni, Eutichii Constantinopolitani; qui XIV. capitula
anathematizando scripserunt contra Theodori et sociorum
eius blasphemias. §. 5. Sexta in Constantinopoli CL.
Patrum, contra Macharium Antiocenum episcopum et socios
eius, qui unam uoluntatem et operationem in Christo falsa

---

suspicione astruebant, temporibus Constantini principis,
Agatonis Papae Romani Gregorii Constantinopolitani;
qui condempnata prefata heresi anathematizando scripserunt
nouem capitula interius annexa.

[C. XI.]

Prima annotatio Anquiritanae sinodi, que ante Nicenam
fertur fuisse, sed propter auctoritatem maiorem postponitur;
in qua Patres XVIII. statuerunt canones XXIV.
quorum auctor maxime Vitalis Antiocenus episcopus extitit.
§. 1. Secunda Neocesariensis, que post Anquiritanam,
et Antiocenam legitur fuisse; in qua Patres XVIII.
statuerunt canones XIV. quorum auctor maxime Vitalis
Salaminus extitit. §. 2. Tertia Gangrensis, que post
Nicenam legitur fuisse, in qua Patres XVII. statuerunt
canones XX. propter quasdam necessitates ecclesiasticas,
maxime contra Eustasium, qui dicebat, quod nullus in
coniugali gradu positus, nec ullus fidelis, qui non omnibus
renuntiaret que possideret, spem ad Dominum
haberet, et multa alia uenenosa, que enumerare longum
est. §. 3. Quarta Sardicensis, in qua Patres LX.
statuerunt canones XXI. quorum auctor maxime Osius Cordubensis
episcopus, et Vincentius Capuanus episcopus, et
Ianuarius Beneuentanus, et Calepodius Neapolitanus
sanctae Romanae ecclesiae legati extiterunt. §. 4.
Quinta Antiocena, in qua Patres XXX. statuerunt canones
XXV. quorum auctor maxime Eusebius Palestinensis
episcopus extitit. §. 5. Sexta Laudicensis, in qua Patres
XXII. statuerunt canones LVIII., quorum auctor
maxime Theodosius episcopus extitit. §. 6. Septima
Cartaginensis, in qua Patres CCVIII. statuerunt canones
XXXIII., quorum auctor maxime Aurelius Cartaginensis
episcopus extitit. Etiam S. Augustinus Yponensis
episcopus in eadem sinodo legitur fuisse, temporibus Honorii
Augusti. §. 7. Octaua Africana sub Theodosio minore

---

Augusto, in qua Patres CCXXIV. recitauerunt et firmauerunt
canones CV., qui per diuersa concilia Africanae
prouinciae temporibus Aurelii Cartaginensis episcopi leguntur
esse conscripti. §. 8. Nona Arelatensis, in qua Patres
DC. statuerunt canones, quorum auctores maxime
Siluester urbis Romae episcopus, et S. Maurinus Arelatensis
episcopus extiterunt, temporibus Constantini Augusti,
sicut quidam asserunt. §. 9. Decima item Arelatensis, in
qua Patres XIX. statuerunt canones, quorum auctor
maxime Cesarius Arelatensis episcopus extitit. §. 10.
Undecima item Arelatensis, in qua Patres XVIII. statuerunt
canones. §. 11. Duodecima item Arelatensis in Vico
Ortensico, in qua Patres XI. constituerunt canones,
quorum auctor maxime S. Cesarius episcopus extitit.
§. 12. Tertiadecima item Arelatensis, in qua Patres XIX.
statuerunt canones, quorum auctor maxime Sarpidius
Arelatensis episcopus extitit. §. 13. Quartadecima Aurasicensis,
in qua Patres XVI. statuerunt canones, quorum
auctor maxime Ilarius episcopus extitit. §. 14. Quintadecima
Epaunensis, in qua Patres XXVI. statuerunt
canones XL., quorum auctor maxime Cesarius Episcopus
extitit.
§. 15. Sextadecima Agathensis, in qua Patres XXXIII.
statuerunt canones, quorum auctor maxime Cesarius
extitit. §. 16. Septima decima Aurelianensis, in qua
Patres LXXII. statuerunt canones, quorum maxime auctor
Aurelianus Arelatensis episcopus extitit. §. 17.
Octauadecima item Aurelianensis, in qua Patres XXXI.
statuerunt canones, quorum auctor maxime Melanius Rodonensis
episcopus extitit. §. 18. Nonadecima item
Aurelianensis, in qua Patres XXV. statuerunt canones,
quorum auctor maxime S. Albinus Andegauensis episcopus
extitit. §. 19. Vicesima Aruernensis, in qua Patres XV.
statuerunt canones, quorum auctor maxime Honoratus
Breutensis episcopus extitit. §. 20. Vicesima prima

---

Maticensis, in qua Patres XXI. statuerunt canones, quorum
auctor maxime Priscus Lugdunensis episcopus extitit. §. 21.
Vicesima secunda item Maticensis, in qua Patres LXVII.
statuerunt canones, quorum auctor maxime idem Priscus
Lugdunensis episcopus extitit. §. 22. Vicesima tertia
Lugdunensis, in qua Patres XVII. statuerunt canones,
quorum auctor maxime Philippus Viennensis episcopus
extitit. §. 23. Vicesima quarta item Lugdunensis, in qua
Patres XX. constituerunt canones, quorum auctor maxime
Priscus Lugdunensis episcopus extitit.
Sed quod Nicena sinodus XX. canones supra statuisse dicitur,
contrarium uidetur ei, quod in epistola Athanasii inuenitur.
Scribit enim Athanasius Alexandrinus Marco Papae,
ita dicens:

C. XII. Epistola Athanasii postulantis capitula Niceni concilii.

Septuaginta Niceni capitula, que de prefata
sinodo, iubente domino meo Alexandro, decreta
omnium episcoporum attuli que sunt igne combusta,
optamus, ut a sede sanctae ecclesiae uestra auctoritate
percipere per presentes legatos mereamur. Item: §. 1.
Presentibus nobis septuaginta in memorata sinodo
capitula tractata sunt: triginta a Grecis, greca
edita lingua; et triginta a Latinis, similiter latina edita
lingua. Sed uisum est CCCXVIII. episcopis Spiritu
sancto repletis, et maxime iam dicto Alexandro, et apostolicae
sedis apocrisiariis, ut decem capitula adunarentur,
aliis atque congruis locis insererentur, et ad formam
LXX. discipulorum, uel totius orbis terrae linguarum, septuaginta
tanti et tam excellentis concilii fierent capitula, que
omnem Christianorum informarent orbem.
Gratian. Quomodo ergo uiginti tantum capitula in Nicena
sinodo statuta dicuntur, cum septuaginta capitula (ut Athanasius
scribit) in ea statuta monstrentur? His ita respondetur: Capitula
Nicenae sinodi quedam in desuetudinem abierunt:
uiginti tantum in Romana ecclesia habentur.

---

Unde Stephanus Papa scribit, dicens Luitberto
Episcopo Maguntino:

C. XIII. Niceni concilii tantum capitula habentur.

Viginti tantum capitula Nicenae sinodi in sancta
Romana ecclesia habentur; sed quo neglectu alia defecerint,
ambiguum est. Plurimi arbitrantur Antioceno
ea esse concilio inserta.
Sardicense quoque concilium auctoritate Nicolai Papae recipitur.
Unde idem scribit clero Constantinopolitano:

C. XIV. Auctoritate apostolica Sardicense concilium recipitur.

Quod dicitis, neque Sardicense concilium, neque
decretalia uos habere sanctorum Patrum uel recipere,
non facile uobis facultas credendi tribuitur,
maxime cum Sardicense concilium, quod penes uos in
uestris regionibus actum est, et omnis ecclesia recipit, qua
ratione conueniat, ut hec sancta Constantinopolitana
ecclesia abiceret et ut dictum est non reciperet?

DISTINCTIO XVII.

GRATIANUS.
I. Pars. Generalia concilia quorum tempore celebrata
sint, uel quorum auctoritas ceteris premineat sanctorum auctoritatibus,
supra monstratum est. Auctoritas uero congregandorum
conciliorum penes apostolicam sedem est.
Unde Marcellus Papa scribit Maxentio:

C. I. Absque Romani Pontificis auctoritate congregari sinodus non debet.

Sinodum episcoporum absque huius sanctae sedis
auctoritate (quamquam quosdam episcopos possitis congregare)
non potestis regulariter facere.
[PALEA.
Neque ullum episcopum, qui hanc appellauerit apostolicam
sedem, dampnare, antequam hinc sententia definitiua

---

procedat. Nam si seculares in publicis iudiciis libellis
utuntur appellatoriis, quanto magis sacerdotibus hec eadem
agere licet, qui super illos sunt? de quibus dictum
est: "Ego dixi, Dii estis?" ]

C. II. Non est ratum concilium, quod auctoritate Romanae ecclesiae fultum non fuerit.

Item Iulius Papa [I.] orientalibus episcopis.
Regula uestra nullas habet uires nec habere poterit,
quoniam nec ab orthodoxis episcopis hoc concilium actum
est, nec Romanae ecclesiae legatio interfuit; canonibus
precipientibus, sine eius auctoritate concilia fieri non debere.
Nec ullum ratum est, aut erit unquam concilium,
quod fultum fuerit auctoritate eius.

C. III. Nullus usurpet concessa Romanae ecclesiae.

Item Damasus Papa. [I. ad Stephanum epist. IV.]
Huic sedi concessa nullus usurpare sine eius consultu
presumat, qui non uult honore ecclesiastico indignus aut
contemptor iudicari.

C. IV. Absque apostolicae sedis auctoritate sinodum aliquibus congregare non licet.

Item Gregorius.
Nec licuit aliquando nec licebit particularem sinodum
congregari; sed quotiens aliqua de uniuersali
sinodo aliquibus dubitatio nascitur, ad recipiendam de eo,
quod non intelligunt, rationem, aut sponte hi, qui salutem
animae suae desiderant, ad apostolicam sedem pro percipienda
ratione conueniant, aut si forte (sicut de talibus
scriptum est: "Peccator, cum uenerit in profundum malorum,
contempnit)", ita obstinati et contumaces extiterint,
ut doceri non uelint, eos ab eisdem sedibus apostolicis
aut attrahi ad salutem quoquomodo necesse est, aut
(ne aliorum perditio esse possint) secundum canones per
seculares opprimi potestates.

C. V. Non est concilium, sed conuenticulum, quod sine sedis apostolicae auctoritate celebratur.

Item Pelagius [Papa II.] Episcopis, qui conuenerunt ad
illicitam uocationem Iohannis Constantinopolitani.
[epist. I. cap. 1.]
Multis denuo apostolicis et canonicis atque ecclesiasticis
instruimur regulis, non debere absque sententia

---

Romani Pontificis concilia celebrari. §. 1. Quapropter,
ut iam dictum est, recte non concilium, sed uestrum conuenticulum
uel conciliabulum cassatur, et quicquid in eo actum
est, irritum habetur et uacuum. Vos quoque deinceps
uidete, ut nullius hortatu talia presumatis, si apostolicae
sedis communione carere non uultis. §. 2. Si uero in
qualibet prouincia ortae fuerint questiones, et inter ipsius
prouinciae episcopos discrepare ceperit ratio, atque inter
ipsos dissidentes non conueniat, ad maiorem tunc sedem
referantur. Et si illic facile et iuste non discernuntur, ubi
fuerit sinodus regulariter congregata, canonice et iuste
iudicentur. Maiores uero et difficiliores questiones
(ut sancta sinodus statuit, et beata consuetudo exigit), ad
sedem apostolicam semper deferantur.

C. VI. Prouincialia concilia sine Romani Pontificis presentia pondere carebunt.

Item Simachus Papa.
Concilia sacerdotum ecclesiasticis legibus quotannis
decreta per prouincias, quia presentiam Papae non habent,
ualetudinem perdiderunt. Legite insanissimi, aliquando
in illis preter apostolici apicis sanctionem aliquid constitutum,
et non de maioribus negotiis ad consultationem,
si quid occurrerit, prefatae sedis arbitrio fuisse seruatum?
II. Pars. Gratianus. Hinc etiam cum auctoritas Teodorici
regis ex diuersis prouinciis ad urbem Romam sacerdotes
conuenire precepisset, ut sanctum concilium iudicaret de his, que
uenerabili Papae Simacho, presuli apostolicae sedis, ab aduersariis
ipsius dicebantur impingi, Liguriae Emiliae episcopi,
seu Venetiarum suggesserunt, ipsum, qui dicebatur impetitus,
debere sinodum conuocare: scientes, quia eius sedi primum Petri
apostoli meritum, deinde secuta iussione Domini conciliorum
uenerandorum auctoritas singularem in ecclesiis tradidit potestatem,
nec antedictae sedis antistitem minorum subiacuisse iudicio.
§. 1. Ad hec serenissimus rex Deo inspirante
respondit: Sinodalis esse arbitrii in tanto negotio sequenda
prescribere, nec aliquid ad se preter reuerentiam de ecclesiasticis
negotiis pertinere, committens etiam potestati pontificum, ut siue
propositum uellent audire negotium, siue nollent, quod magis
putarent utile, deliberarent, dummodo uenerandi prouisione concilii
pax in ciuitate Romana daretur. Episcopi uero in sinodo
residentes congregata auctoritate eiusdem Simachi dixerunt:
"Simachus Papa sedis apostolicae presul ab huiusmodi oppositionibus

---

impetitus quantum ad homines respicit, sit immunis
et liber, cuius causam totam Dei iudicio reseruamus." §. 2.
"De clericis uero memorati papae, qui ab episcopo suo ante
tempus contra regulas discesserunt, et scisma fecerunt, hoc fieri
decreuimus, ut satisfacientes episcopo suo misericordiam
consequantur et offitiis ecclesiasticis se gaudeant restitui."
§. 3. "Laurentius episcopus ecclesiae Mediolanensis huic statuto
nostro, in quo totam causam Dei iudicio commisimus, subscripsit."
Petrus Ecclesiae Rauennatis Episcopus sub eisdem
uerbis subscripsit, et post eum LXV. episcopi. Illud de
clericis pro pace in Urbe reformanda misericorditer et dispensatiue
factum dignoscitur. §. 4. Hoc quoque notandum est,
quod in hoc concilio et in alia sinodo Simachi Papae ante
Rauennatem episcopum Mediolanensis subscripsisse et respondisse
legitur: ex quo et sedis prerogatiuam ante eum habere
colligitur.

[C. VII.] Ait enim Gregorius I., [lib. VII. reg. epist. 112.]

Siagrio Episcopo Augustodunensi:
Episcopos secundum ordinationis suae tempus siue ad considendum
in concilio, siue ad suscribendum, uel in qualibet alia
re, sua attendere loca decernimus, et suorum sibi prerogatiuam
ordinum uindicare.
Gratianus. Verum tempus ordinationis non ad ecclesias,
sed ad personas refertur, sicut ex consuetudine Cardinalium
sanctae Romanae ecclesiae, et episcoporum uniuscuiusque prouinciae
euidenter apparet.

DISTINCTIO XVIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Episcoporum igitur concilia, ut ex premissis
apparet, sunt inualida ad diffiniendum et constituendum, non
autem ad corrigendum. Sunt enim necessaria episcoporum concilia
ad exortationem et correctionem, que etsi non habent uim
constituendi, habent tamen auctoritatem imponendi et indicendi,
quod alias statutum est et generaliter seu specialiter obseruari
preceptum.
[PALEA.

C. I. Ex Cabilonensi Concilio, c. 6.

Placuit, ut conseruato metropolitani primatu ceteri
episcopi, secundum suae ordinationis tempus, alius alii
deferat locum. ]

---

Unde Leo I. [epist. LXXXII. c. 7. Anastasio] Thessalonicensi
Episcopo:

C. II. Bini conuentus per singulos annos ab episcopis celebrentur.

De conciliis autem episcopalibus non aliud indicimus,
quam sancti Patres salubriter ordinauerunt: scilicet bini
conuentus per annos singulos habeantur, in quibus de omnibus
querelis, que inter diuersos ecclesiae ordines nasci
solent, iudicetur. Ac si forte inter ipsos, qui presunt,
de maioribus peccatis nascitur (quod absit) causa, que
prouinciali examine nequeat diffiniri, fraternitatem tuam
de totius negotii qualitate metropolitanus curabit instruere,
ut si coram positis partibus nec tuo fuerit res sopita
iudicio, ad nostram cognitionem, quicquid illud est, transferatur.

C. III. Quo tempore concilia episcoporum sunt celebranda.

Item ex Niceno Concilio. [cap. 5.]
Habeatur semel concilium ante dies quadragesimae,
ut omnibus, si que sunt, simultatibus amputatis, mundum
solempne Deo possit offerri; secundum uero agatur
circa tempus autumni.

C. IV. Ad morum correctionem et controuersiarum dissolutionem bis in anno episcopale concilium fiat.

Item ex Antioceno Concilio. [cap. 20.]
Propter ecclesiasticas causas et que existunt controuersias
dissoluendas, sufficere uisum est, bis in anno per
singulas prouincias episcoporum concilium fieri: semel
quidem post tertiam ebdomadam pascalis solempnitatis,
ita ut in quarta ebdomada, que consequitur, id est media
pentecoste, concilium compleatur. Admoneant autem
comprouinciales episcopos hi, qui in amplioribus, id est in
metropolitanis ciuitatibus degunt. §. 1. Secundum uero
concilium Idib. octobris habeatur, qui dies apud Grecos
yperberiti mensis decimus inuenitur. In ipsis autem
conciliis et presbiteros et diaconos presentes esse oportet,
et omnes, quoquot se lesos existimant, et sinodicam exspectare
sententiam. Nec liceat aliquibus apud semetipsos
concilia sine metropolitanorum episcoporum conscientia
facere, quibus de omnibus causis constat esse permissum
iudicium.

C. V. Se ipsos accusant, qui uocati ad sinodum uenire contempnunt.

Item ex Concilio Laudicensi. [cap. 40.]
Non oportet uocatos episcopos ad sinodum contempnere,
sed adire debere, et aut docere, aut doceri, que
sunt ad ecclesiae ceterorumque correctionem utilia; quod si
contempserint, se ipsos uidentur accusare, nisi ire forte
non possint.

C. VI. Corripiantur episcopi, qui ad concilium uocati uenire recusant.

Item ex Concilio Calcedonensi. [cap. 19.]
Peruenit ad nostras aures, quod in prouinciis constituta
episcoporum concilia minime celebrentur. Hoc
ex eo probatur, quod multae, que correctione opus habent,
ecclesiasticae res negligantur. Statuit ergo hec sancta
sinodus, secundum Patrum regulas bis in anno in unum
conuenire per singulas prouincias episcopos, ubi singula,
que emerserint, corrigantur. §. 1. Qui uero noluerint conuenire
episcopi constituti in suis ciuitatibus, et hoc maxime,
cum sui corporis sanitate consistentes, cum etiam ab
omnibus aliis urgentibus necessitatibus et inexcusabilibus
negotiis liberi sint, licere eos fraternae caritatis admonitionibus
corripi.

C. VII. Canonicis subiaceat penis metropolitanus, qui saltem semel in anno celebrare concilium negligit.

Item ex Septima Sinodo. [cap. 6.]
II. Pars. Quoniam quidem regula est, que dicit, bis
in anno per singulas prouincias oportere fieri per conuentum
episcoporum regulares inquisitiones, propter fatigationes
et ut oportune habeantur ad iter agendum hi,
qui congregandi sunt, diffinierunt sextae sinodi sancti
Patres, omni excusatione remota, omnibus modis semel in
anno fieri, et deprauata corrigi. Hunc ergo canonem et nos
renouamus, et si quisquam princeps inuentus fuerit hoc
prohibere, communione priuetur. Si quis uero metropolitanorum

---

hoc neglexerit agere absque necessitate uel ui seu
aliqua rationabili occasione, canonicis penis subiaceat.
Dum autem sinodus agitur super canonicis et euangelicis
negotiis, oportet congregatos episcopos in meditatione et
sollicitudine fieri custodiendorum diuinorum et uiuificorum
Domini mandatorum. §. 1. Porro non habeat metropolitanus
licentiam ex his, que defert episcopus secum, siue
iumentum siue aliquam speciem expetendi. Quod si
hoc egisse conuictus fuerit, soluat quadruplum.

C. VIII. Non cogantur presbiteri sacerdotalia eulogia ad concilium deferre.

Item Leo IV. [ad Episcopos Britanniae, c. 3.]
De eulogiis ad sacra concilia deferendis nihil inuenimus
a maioribus terminatum: sed sicut unicuique presbitero
placuerit. Nam si constitutum fuerit, illo in tempore benedictiones
afferre, forsitan minus libenter ad sinodos
occurrent, et magis uenire obtrectabunt. Que, ut arbitror,
non sunt rationabiliter requirendae, nec ultro delatae
respuendae.

C. IX. Sine graui necessitate episcopus ad sinodum ire non tardet.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 21.]
Episcopus ad sinodum ire non tardet, si non
satis graui necessitate inhibeatur: sic tamen, ut in persona
sua legatum mittat, suscepturus salua fidei ueritate quicquid
sinodus statuerit.

C. X. Excusatorias litteras dirigant, qui grauati ad sinodum ire non possunt.

Item ex Concilio Cartaginensi V. [c. 10.]
Placuit, ut quotienscumque congregandum est concilium,
episcopi, qui neque etate, neque egritudine, neque
alia grauiori necessitate impediuntur, competenter occurrant.
§. 1. Quod si non potuerint occurrere, excusationes suas
litteratorie subscribant; nisi autem rationem impedimenti

---

sui apud primatem suum reddiderint, ecclesiae suae
communione debent esse contenti.

---

[ PALEA.

C. XI Item ex Concilio Turonensi. [cap. 2.]

Episcopus non debet abbatem cogere ad sinodum ire,
nisi aliqua rationabilis causa existat ] .

C. XII. A communione sit alienus, qui contempsit.

Item ex Concilio Arelatensi II. [c. 19]
Si quis autem adesse neglexerit; uel cetum fratrum,
antequam concilium dissoluatur, crediderit deserendum
alienatum se a fratrum communione agnoscat; nec
eum recipi liceat, nisi in sequenti sinodo fuerit absolutus.

C. XIII. Usque ad proximam sinodum a communione abstineat, qui a metropolitano uocatus absque graui necessitate sinodo adesse contempsit.

Item ex Concilio Agatensi. [cap. 35.]
Si episcopus metropolitanus ad comprouinciales episcopos
epistolas direxerit, in quibus eos aut ad ordinationem
summi pontificis, ut ad sinodum inuitet, postpositis
omnibus (excepta graui infirmitate corporis, ac preceptione
regia) ad constitutum diem adesse non differant.
Quod si defuerint (sicut prisca canonum precipit auctoritas)
usque ad proximam sinodum a caritate fratrum
et ecclesiae communione priuentur.

C. XIV. Communione priuetur episcopus, qui a metropolitano uocatus ad sinodum uenire contempnit.

Item ex Concilio Tarragonensi. [cap. 6.]
Si quis episcoporum commonitus a metropolitano ad
sinodum, nulla graui intercedente necessitate corporali,
uenire contempserit, sicut statuta Patrum sanxerunt, usque
ad futurum concilium cunctorum episcoporum caritatis communione
priuetur.

C. XV. Presbiteri et diaconi, et cuncti, qui se lesos existimant, ad metropolitanam sinodum conueniant.

Item ex Concilio Martini Papae.
Propter ecclesiasticas causas et altercationum solutiones
bene placuit per singulas prouincias bis in anno concilium
fieri, conuocante metropolitano episcopo omnes

---

prouinciales episcopos, ita ut ad concilium ueniant
omnes presbiteri et diaconi, uel hi, qui se lesos
existimant, ut in concilio causae examinatae ad iustum
iudicium perducantur. Et si qui manifeste episcopi, uel
presbiteri, aut diaconi inuenti fuerint in offensa, secundum
rationem excommunicentur, quamdiu communi consensu
de his placuerit dare sententiam. Nulli autem episcopo
liceat propria apud semetipsum concilia facere, preter eos,
quibus metropoles sunt creditae.

---

[ PALEA.

C. XVI. Item ex Concilio Bylonensi.

Annis singulis episcopus in sua diocesi sinodum faciat
de suis clericis, nec non abbatibus, et discutiat alteros
clericos et monachos. ]
Gratian. Singuli uero episcoporum suis ecclesiis notificare
studeant, que in conciliis statuuntur.
Unde in concilio Tolletano: [XVI., cap. 6.]

C. XVII. Que in conciliis statuuntur, singuli episcoporum suis ecclesiis notificent.

Decernimus, ut, dum in qualibet prouincia concilium
agitatur, unusquisque episcoporum admonitionibus suis
intra sex mensium spatia omnes abbates, presbiteros,
diaconos atque clericos, seu etiam omnem conuentum ciuitatis
ipsius, ubi preesse dignoscitur, nec non etiam
cunctam diocesis suae plebem aggregare nequaquam
moretur: quatenus coram eis plenissime omnia reseret,
que eodem anno in concilio acta uel diffinita esse noscuntur.
§. 1. Quod si quispiam hec paruipendenda crediderit,
sententia excommunicationis duorum mensium curriculo
persistat usquequaque mulctatus.

DISTINCTIO XIX.

GRATIANUS.
I. Pars. De Epistolis uero decretalibus queritur, an uim
auctoritatis obtineant, cum in corpore canonum non inueniantur.
De his ita scribit Nicolaus Papa archiepiscopis et
episcopis per Gallias constitutis.

C. I. Decretales epistolae uim auctoritatis habent.

Si Romanorum Pontificum decreto ceterorum opuscula
tractatorum approbantur uel reprobantur, ita ut, quod uere

---

sedes apostolica probauit, hodie teneatur acceptum, et quod
illa repulit, hactenus inefficax habeatur: quanto potius,
que ipsa pro catholica fide, pro sanis dogmatibus, pro
uariis et multifariis ecclesiae necessitatibus et fidelium moribus
diuerso tempore scripsit, omni debent honore preferri,
et ab omnibus prorsus in quibuslibet oportunitatibus
discretione uel dispensatione magistra reuerenter assumi?
Quamquam quidam uestrum scripserint, haud illa decretalia
priscorum Pontificum in toto canonum codicis corpore esse
descripta et ideo inter canones esse assumenda, cum
ipsi, ubi suae intentioni hec suffragari conspiciunt, illis
indifferenter utantur, et solum nunc ad imminutionem
sedis apostolicae potestatis, et ad suorum argumentum
priuilegiorum minus accepta esse perhibeant. Item: §. 1.
Si ideo non esse decretales epistolas priscorum Pontificum
Romanorum admittendas dicunt, quia in codice canonum
non habentur adscriptae, ergo nec Gregorii S., nec ullius
alterius, qui ante fuit uel post ipsum est, aliquod institutum
uel scriptum est recipiendum, eo quod in codice
canonum non habeatur adscriptum. Ergo doctrinam
eorum et sanctiones, que ab omni lingua uenerantur, quia
in codice canonum non habentur adscriptae, de codicibus
suis eradant. Ut quid uel membranas occupant, postquam
non habentur acceptae? Sed quare multum immoremur,
cum nec ipsas diuinas scripturas ueteris et noui testamenti
iam recipiemus, si istos dixerimus audiendos?
Etenim neutrum horum in codice canonum ecclesiasticorum
habetur insertum. Sed responsuri sunt isti, qui ad resistendum
potius quam ad obediendum parati sunt, aientes
quod inter canones inueniatur capitulum S. Papae
Innocenti, cuius auctoritate doceatur, a nobis utrumque
testamentum esse recipiendum, quamquam in ipsis paternis
canonibus nullum eorum ex toto contineatur insertum. Quibus
ad hec asserendum est, quoniam si uetus nouumque
testamentum sunt recipienda, non quod codici canonum ex
toto habeantur annexa, sed quod de his recipiendis S. Papae
Innocentii prolata uideatur esse sententia, restat nimirum
quod decretales epistolae Romanorum Pontificum sunt recipiendae,
etiamsi non sint codici canonum compaginatae,
quoniam inter ipsos canones unum B. Leonis capitulum
constat esse permixtum, quo ita omnia decretalia constituta
sedis apostolicae custodiri mandantur, ut si quis in illa commiserit,
nouerit sibi ueniam denegari.
[PALEA.
Ait enim c. 10. suarum decretalium: "Ne quid uero
sit, quod pretermissum a nobis forte credatur, omnia decretalia
constituta, tam beatae recordationis Innocentii, quam
omnium decessorum nostrorum, que de ecclesiasticis ordinibus
et canonum promulgata sunt disciplinis, ita a uestra
dilectione custodiri mandamus, ut si quis in illa commiserit,
ueniam sibi deinceps nouerit denegari." ]

---

Dicendo uero: "omnia decretalia constituta," nullum
de decretalibus constitutis pretermisit, quod non mandauerit
esse custodiendum. Et rursus asserendo: "omnium
predecessorum nostrorum," nullum Pontificum Romanorum,
qui ante se fuerunt, excepit, cuius ita non preceperit
decretalia constituta ab omnibus custodiri, ut si quis in illa
commiserit ueniam sibi deinceps nouerit denegari. Itaque
nihil interest, utrum sint omnia necne decretalia sedis
apostolicae constituta inter canones conciliorum immixta,
cum omnia in uno corpore compaginari non possint, et illa
eis intersint, que firmitatem his, que desunt, et uigorem
suum assignant, presertim cum sinodalia gesta inter
que ipsi canones statuti sunt, in codice canonum non
habeantur, sed a nobis omni cultu debito uenerentur.
Consonat autem huic beatissimo Leoni Papae sanctus et
facundissimus in decretis suis Papa Gelasius, ita inquiens:
"Decretales epistolas, quas beatissimi Papae diuersis temporibus
ab urbe Roma pro diuersorum Patrum consultatione
dederunt, uenerabiliter suscipiendas decernimus."
In quo notandum est, quod "Decretales," non dixit, "epistolas,
que inter canones habentur," uel tantum: "quas
moderni Pontifices ediderunt;" sed: "quas beatissimi Papae
diuersis temporibus ab urbe Roma dederunt." Dicens
autem: "diuersis temporibus" etiam illa tempora uir
sanctus comprehendit, que crebrescentibus paganorum
persecutionibus ad sedem apostolicam deferri causas episcoporum
difficillime permittebant. His ita diuina fauente
gratia prelibatis ostendimus, nullam differentiam esse inter
illa decreta, que in corpore canonum habentur, sedis
apostolicae presulum, et ea, que pre multitudine uix per
singula uoluminum corpora reperiuntur; cum omnia et
omnium decessorum suorum decretalia constituta atque decretales
epistolas, quas beatissimi Papae diuersis temporibus
ab urbe Roma dederunt, fore uenerabiliter suscipiendas et
custodiendas, eximios presules, Leonem scilicet et Gelasium,
mandasse probauimus.

C. II. Omnes sanctiones apostolicae sedis irrefragabiliter sunt obseruandae.

Item Agato Papa omnibus Episcopis.
Sic omnes apostolicae sedis sanctiones accipiendae sunt,
tanquam ipsius uoce diuina Petri firmatae.

C. III. Tolerandum est iugum, quod a sancta sede imponitur, licet importabile uideatur.

Item ex Capitulo Caroli Imperatoris.
In memoriam B. Petri apostoli honoremus sanctam Romanam
et apostolicam sedem, ut, que nobis sacerdotalis
mater est dignitatis, esse debeat ecclesiasticae magistra
rationis. Quare seruanda est cum mansuetudine humilitas,
et licet uix ferendum ab illa sancta sede imponatur

---

iugum, tamen feramus et pia deuotione toleremus. §. 1.
Si uero (quod non decet) quilibet, siue sit presbiter siue
diaconus aliquam perturbationem machinando et nostro ministerio
insidiando redarguatur falsam ab apostolica sede
detulisse epistolam, uel aliud quod inde non uenerit
salua fide et integra erga Apostolicum humilitate
penes episcopum sit potestas, utrum eum in carcerem, aut
in aliam detrudat custodiam, usquequo per epistolam, aut
per idoneos suae partis legatos apostolicam interpellet
sublimitatem, ut potissimum sua sancta legatione dignetur
decernere, et quod de talibus lex Romana statuat
diffinire, ut et is corrigatur, et ceteris modus imponatur.

C. IV. Quicquid Romana ecclesia statuit uel ordinat, ab omnibus est obseruandum.

Item Stephanus ait. V.
Enimuero, quia in speculum et exemplum sancta Romana
ecclesia, cui nos Christus preesse uoluit, posita
est, omnibus, quicquid statuit, quicquid ordinat, perpetuo
irrefragabiliter obseruandum est.

C. V. A pontificalibus sit alienus offitiis, qui apostolicis non uult obedire praeceptis.

Item Gregorius. [IV.]
Nulli fas est uel uelle uel posse transgredi apostolicae
sedis precepta nec nostrae dispositionis ministerium,
quod uestram sequi oportet caritatem.
II. Pars. §. 1. Sit ergo ruinae suae dolore prostratus,
quisquis apostolicis uoluerit contraire decretis, nec locum
deinceps inter sacerdotes habeat, sed extorris fiat a sancto
ministerio, non de eius iudicio quisquam postea curam
habeat, quoniam iam dampnatus a sancta et apostolica ecclesia
sua inobedientia atque presumptione a quoquam
esse non dubitatur: quia maioris excommunicationis
deiectione est abiciendus, cui sanctae ecclesiae commissa
fuerit disciplina, qui non solum prelatae sanctae
ecclesiae iussionibus parere debuit, sed etiam aliis ne preterirent
insinuare. Sitque alienus a diuinis et pontificalibus
offitiis, qui noluit preceptis obtemperare apostolicis.

C. VI. Inter canonicas scripturas decretales epistolae connumerantur.

Item Augustinus de doctrina Christiana, libro II.
[cap. 8.]
In canonicis scripturis ecclesiarum catholicarum
quamplurimum diuinarum scripturarum sollertissimus indagator

---

auctoritatem sequatur, inter quas sane illae sint,
quas apostolicas sedes habere et ab ea meruerunt
accipere epistolas. §. 1. Tenebit igitur hunc modum in
scripturis canonicis, ut eas, que ab omnibus recipiuntur
ecclesiis, preponat eis, quas quidam non accipiunt.
In eis uero, que non accipiuntur ab omnibus, preponat
eas, quas plures grauioresque accipiunt, eis, quas pauciores
minorisque auctoritatis ecclesiae tenent. §. 2. Si autem
alias inuenerit a pluribus, alias a grauioribus haberi (quamquam
hoc inueniri non possit) equalis tamen auctoritatis
eas habendas puto.

C. VII. Ministerii diuini se extorrem intelligat, qui a soliditate Petri recedit.

Item Leo. [Papa I. ad Episcopos Viennenses,
epist. LXXXVII.]
Ita Dominus noster Iesus Christus humani generis saluator
instituit, ut ueritas, que antea legis et prophetarum
preconio continebatur, per apostolicam tubam in salutem
uniuersitatis exiret, sicut scriptum est: "In omnem terram
exiuit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum."
Sed huius muneris sacramentum ita Dominus ad omnium
apostolorum offitium pertinere uoluit, ut in beatissimo Petro
apostolorum omnium summo principaliter collocaret, ut
ab ipso quasi quodam capite dona sua uelut in corpus omne
diffunderet, ut extorrem se diuini misterii intelligeret
esse, qui ausus fuisset a Petri soliditate recedere.
Hunc enim in consortium indiuiduae unitatis assumptum, id
quod ipse erat, uoluit nominari, dicendo: "Tu es Petrus,
et super hanc petram edificabo ecclesiam meam" ut eterni
templi edificatio mirabili munere gratiae Dei in Petri soliditate
consisteret, hac ecclesiam suam firmitate corroborans,
ut illam nec humana temeritas posset appetere, nec
portae inferi contra illam preualerent. Verum hanc petrae
istius sacratissimam firmitatem, Domino, ut diximus, edificante
constructam, nimis impia uult presumptione uiolare,
quisquis eius potestatem temptat infringere, fauendo cupiditatibus
suis, et id, quod accepit a ueteribus, non sequendo.
Gratian. Hoc autem intelligendum est de illis sanctionibus
uel decretalibus epistolis in quibus nec precedentium Patrum
decretis, nec euangelicis preceptis aliquid contrarium inuenitur.
Anastasius enim secundus fauore Anastasii imperatoris, quos
Acatius post sententiam in se prolatam sacerdotes uel Leuitas
ordinauerat, acceptis offitiis rite fungi debere decreuit, ita inquiens:

C. VIII. Nulla lesionis portio attingat qui ab hereticis iam dampnatis ordinatur.

[Anastasius II. ad Anastasium Augustum, epist. I.
c. 7. et 8.]
Secundum ecclesiae catholicae consuetudinem
sacratissimum serenitatis tuae pectus agnoscat, quod nullum
de his, quos baptizauit Acatius, uel quos sacerdotes
siue Leuitas secundum canones ordinauit aliqua ex
nomine Acatii portio lesionis attingat, quo forsitan per
iniquum tradita sacramenti gratia minus firma uideatur.
§. 1. Nam et baptisma (quod procul sit ab ecclesia) siue
ab adultero siue a fure datum fuerit, ad percipientem
munus peruenit illibatum, quia uox illa, que sonuit per
columbam omnem maculam humanae pollutionis excludit
quod declaratur cum dicitur: "Hic est, qui
baptizat in Spiritu sancto et igne." Nam si uisibilis solis
istius radii, cum per loca fedissima transeunt, nulla
contactus inquinatione maculantur, multo magis illius, qui
istum uisibilem fecit, uirtus nulla ministri indignitate
constringitur. Nam et Iudas, cum fuerit sacrilegus
atque fur, quicquid egit inter apostolos pro dignitate commissa,
beneficia per indignum data nulla ex hoc detrimenta
senserunt, declarante hoc ipsum Domino manifestissima
uoce: "Scribae, inquit, et Pharisei super cathedra Moysi
sedent; que dicunt, facite: que autem faciunt, nolite facere;
dicunt enim et non faciunt." §. 2. Quicquid ergo ad hominum
profectum quilibet in ecclesia ministri pro offitio suo
uidentur operari, hoc totum contineri implente diuinitatis
effectu. Ita ille, per quem loquitur Christus, Paulus affirmat:
"Ego plantaui, Apollo rigauit: sed Deus incrementum
dedit. Itaque neque qui plantat, est aliquid neque qui
rigat, sed qui incrementum dat, Deus." §. 3. A Deo autem
non queritur, quis, uel qualis predicet, sed que
predicet, ut inuidos etiam bene Christum confirmet predicare,
quo malo diabolus ipse deiectus est, et hoc
ipse predicare non desinit. Ideo ergo et hic, cuius
nomen dicimus reticendum, male bona ministrando
sibi tantum nocuit. Nam inuiolabile sacramentum, quod

---

per illum datum est aliis, perfectionem suae uirtutis
obtinuit. §. 4. Quod quidem uerum est generaliter,
aliquorum nisi tantum se extenderit curiosa suspicio,
ut imaginetur, prolato a Papa Felice iudicio, postea inefficaciter
in sacramentis, que Acatius usurpauit, egisse;
ac proinde eos oportet metuere, qui uel in consecrationibus,
uel in baptismate ministeria tradita susceperunt,
ne irrita beneficia uideantur.
Gratian. Quia ergo illicite et non canonice, sed contra
decreta Dei, predecessorum et successorum suorum
hec rescripta dedit, (ut probat Felix et Gelasius, qui Acatium
ante Anastasium excommunicauerunt, et Hormisda, qui ab
ipso Anastasio tertius eundem Acatium postea dampnauit), ideo ab
ecclesia Romana repudiatur, et a Deo percussus fuisse legitur
hoc modo:

C. IX. Anastasius a Deo reprobatus, nutu diuino percussus est.

Anastasius II., natione Romanus, fuit temporibus
Teoderici regis. Eodem tempore multi clerici se
a communione ipsius abegerunt, eo quod communicasset
sine concilio episcoporum uel presbiterorum et clericorum
cunctae ecclesiae catholicae diacono Tessalonicensi,
nomine Fotino, qui communicauerat Acatio; et quia
occulte uoluit reuocare Acatium et non potuit, nutu
diuino percussus est.
Hinc etiam de Maximo Episcopo in Constantinopolitana
Sinodo statutum est: [c. 6.]

C. X. Que circa indisciplinatos, uel ab eis geruntur, in irritum reuocentur.

Propter totius indisciplinationis eius doctrinam, que
Constantinopoli orta est, statutum est, ne Maximus
fuisse aut esse iam putetur episcopus, neque hi, qui ab eo
sunt ordinati, qualemcumque gradum clericatus obtineat;
omnibus scilicet, que circa eum, uel ab eo gesta sunt, in
irritum reuocatis.

DISTINCTIO XX.

GRATIANUS.
I. Pars. Decretales itaque epistolae canonibus conciliorum
pari iure exequantur. Nunc autem queritur de expositoribus
sacrae scripturae, an exequentur, an subiciantur eis? Quo enim
quisque magis ratione nititur, eo maioris auctoritatis eius uerba
esse uidentur. Plurimi autem tractatorum, sicut pleniori gratia
Spiritus sancti, ita ampliori scientia aliis precellentes, rationi
magis adhesisse probantur. Unde nonnullorum Pontificum
constitutis Augustini, Ieronimi atque aliorum tractatorum dicta
eis uidentur esse preferenda.
II. Pars. §. 1. Sed aliud est causis terminum imponere
aliud scripturas sacras diligenter exponere. Negotiis diffiniendis
non solum est necessaria scientia, sed etiam potestas. Unde
Christus dicturus Petro: "Quodcumque ligaueris super terram,
erit ligatum et in celis, etc." prius dedit sibi claues regni celorum:
in altera dans ei scientiam discernendi inter lepram et
lepram, in altera dans sibi potestatem eiciendi aliquos ab ecclesia,
uel recipiendi. Cum ergo quelibet negotia finem accipiant
uel in absolutione innocentium, uel in condempnatione delinquentium,
absolutio uero uel condempnatio non scientiam tantum, sed
etiam potestatem presidentium desiderant: aparet, quod diuinarum
scripturarum tractatores, etsi scientia Pontificibus premineant,
tamen, quia dignitatis eorum apicem non sunt adepti, in
sacrarum scripturarum expositionibus eis preponuntur, in
causis uero diffiniendis secundum post eos locum merentur.
Unde Leo IV. scribit Brittanniae Episcopis:

C. I. Aliorum scripturae Romanorum Pontificum decretis non sunt preponendae.

De libellis et commentariis aliorum non conuenit aliquos
iudicare, et sanctorum conciliorum canones relinquere
uel decretalium regulas, que habentur apud nos
simul cum canonibus. Quibus in omnibus ecclesiasticis
utimur iudiciis, id est apostolorum, Nicenorum,
Anciranorum, Neocesariensium, Gangrensium, Sardicensium,
Cartaginensium, Affricanensium, et cum illis
regulae presulum Romanorum, Siluestri, Siricii, Innocentii,
Zosimi, Celestini, Leonis, Ylarii, Gelasii, Ormisdae,
et Gregorii iunioris. Isti omnino sunt, et per
quos iudicat episcopi, et per quos episcopi simul et clerici
iudicantur. Nam si tale emerserit uel contigerit inusitatum

---

negotium, quod minime possit per istos finiri tunc
illorum quorum meministis dicta Ieronimi, Augustini,
Ysidori uel ceterorum similiter sanctorum doctorum similium
si reperta fuerint, magnanimiter sunt retinenda ac promulganda,
uel ad apostolicam sedem referatur de talibus.
§. 1. Quam ob causam luculentius et magna uoce pronunciare
non timeo: quia, qui illa, que diximus sanctorum
patrum statuta, que apud nos canones pretitulantur
(siue sit episcopus, siue clericus, siue laicus), non
indifferenter recipere conuincitur, nec catholicam et apostolicam
fidem, nec sancta quatuor euangelia utiliter et
efficaciter ad effectum suum retinere uel credere probatur.

C. II. Corripiendi sunt, qui decreta Romanorum Pontificum uel non habent, uel non obseruant.

Item Nicolaus Papa clero Constantinopolitano.
Si decreta Romanorum Pontificum non habetis, de neglectu
atque incuria estis arguendi. Si uero habetis et non
obseruatis, de temeritate estis corripiendi et increpandi.

C. III. Ad quos recurrendum sit, cum sacrae scripturae auctoritas non occurrit.

Item Innocentius Papa.
De quibus causis nulla soluendi ligandique auctoritas
in libris ueteris testamenti, quatuor euangeliorum cum totis
scriptis apostolorum apareat, non ad diuina recurratur
scripta greca. Si nec in illis, ad catholicae
ecclesiae historias catholicas, a doctoribus catholicis
scriptas, manum mitte. Si nec in illis, sanctorum exempla
perspicaciter recordare. Quod si in his omnibus inspectis
huius questionis qualitas non lucide inuestigatur, seniores
prouinciae congrega et eos interroga. Facilius namque
inuenitur, quod a pluribus senioribus queritur. Verus
etiam repromissor Dominus ait: "Si duo ex uobis uel
tres conueniunt super terram in nomine meo, de omni re,
quamcunque petierint, fiet illis a patre meo."

DISTINCTIO XXI.

GRATIANUS.
I. Pars. Decretis ergo Romanorum Pontificum et sacris
canonibus conciliorum ecclesiastica negotia, et supra monstratum

---

est, terminantur. Ministri uero sacrorum canonum et decretorum
Pontificum sunt summi Pontifices et infra presules atque reliqui
sacerdotes, quorum institutio in ueteri testamento est inchoata, et
in nouo plenius consummata. §. 1. Summi enim Pontifices et
minores sacerdotes a Deo sunt instituti per Moysen, qui ex
precepto Domini Aaron in summum pontificem, filios uero eius
unxit in minores sacerdotes. Postea Dauid, cum ministeria
domus Domini ampliaret, ianitores et cantores instituit. Porro
Salomon quendam modum exorzizandi inuenit, quo demones
adiurati ex obsessis corporibus pellebantur; huic offitio mancipati
exorcistae uocati sunt, de quibus Dominus in euangelio:
"Si ego in Beelzebub eicio demonia, filii uestri (exorcistae
uidelicet) in quo eiciunt?" Hec omnia in nouo testamento ecclesia
imitata habet suos ianitores, quos hostiarios appellamus.
Pro cantoribus lectores simul et cantores instituit. Exorcistas
autem nomine antiquo et offitio permanente recepit. Pro filiis
uero Aaron omnes infra summum pontificem sacerdotium administrantes
sunt consecrati. §. 2. Inter eos quedam discretio
seruata est, ut alii appellentur simpliciter "sacerdotes," alii
"archipresbiteri," alii "corepiscopi," alii "episcopi," alii
"archiepiscopi" seu "metropolitae," alii "primates," alii "patriarchae,"
alii "summi Pontifices." §. 3. Horum discretio a
gentilibus maxime introducta est, qui suos flamines alios simpliciter
flamines, alios archiflamines, alios protoflamines appellabant.
Simpliciter uero maiorum et minorum sacerdotum discretio
in nouo testamento ab ipso Christo sumpsit exordium, qui XII.
apostolos tanquam maiores sacerdotes, et LXXII. discipulos quasi
minores sacerdotes instituit. Petrum uero quasi in summum
sacerdotem elegit, dum ei pre omnibus et pro omnibus claues
regni celorum tribuit, et a se petra petri sibi nomen imposuit,
atque pro eius fide se specialiter rogasse, testatus est, et ut ceteros
confirmaret subiunxit dicens: "Ego pro te rogaui, Petre, ut
non deficiat fides tua, et tu aliquando conuersus confirma fratres
tuos." Hanc eandem formam apostoli secuti in singulis ciuitatibus
episcopos et presbiteros ordinauerunt. Leuitas autem ab
apostolis ordinatos legimus, quorum maximus fuit B. Stephanus:
subdiaconos et acolithos procedente tempore ecclesia sibi constituit.
De his etiam scribit B. Ysidorus libro VII. Ethimologiarum c. 12.
nomina illorum et nominum causas exponens, ita inquiens:

C. I. Unde nomen ecclesiasticorum graduum sumatur.

Cleros et clericos hinc appellatos credimus, quia
Mathias sorte electus est, quem primum per apostolos
legimus ordinatum. KLEROS enim grece, latine sors uel
hereditas dicitur. Propterea ergo dicti sunt clerici, quia de
sorte sunt Domini, uel quia Domini partem habent. Generaliter
autem clerici nuncupantur omnes, qui in ecclesia
Christi deseruiunt, quorum gradus et nomina sunt hec:
Hostiarius, psalmista, lector, exorcista, acolithus, subdiaconus,
diaconus, presbiter, episcopus. §. 1. Ordo episcoporum
quadripartitus est, id est in patriarchis, archiepiscopis,
metropolitanis atque episcopis. §. 2. Patriarcha
summus Patrum greca lingua interpretatur: quia primum,
id est apostolicum retinet locum, et ideo, quia summo

---

honore fungitur tali nomine censetur, sicut Romanus, Antiocenus,
Alexandrinus. §. 3. Archiepiscopus greco
uocabulo quod sit summus episcoporum: tenet enim
uicem apostolicam, et presidet tam metropolitanis quam
ceteris episcopis. §. 4. Metropolitani autem a mensura
ciuitatum uocantur; singulis enim prouinciis preminent,
quorum auctoritati et doctrinae ceteri sacerdotes subiecti
sunt, sine quibus nihil reliquis episcopis agere licet;
sollicitudo enim totius prouinciae ipsis commissa est. §. 5.
Omnes autem superius designati ordines uno eodemque
uocabulo episcopi nominantur; sed ideo priuato nomine
quidam utuntur, propter distinctionem potestatum quam
singulariter acceperunt. §. 6. Patriarcha Patrum princeps:
ARCHON enim princeps: archiepiscopus princeps episcoporum,
metropolitanus a mensura ciuitatum. §. 7. Episcopatus
autem uocabulum inde dictum est, quod ille, qui
episcopus efficitur, superintendat, curam scilicet subditorum
gerens: SKOPEIN enim grece, latine intendere
dicitur. Episcopi autem grece, latine speculatores interpretantur;
nam speculator est prepositus in ecclesia dictus,
eo quod speculetur atque perspiciat populorum infra se
positorum mores et uitam. §. 8. Pontifex princeps sacerdotum
est, quasi uia sequentium. Ipse et summus sacerdos,
ipse et pontifex maximus nuncupatur. Ipse enim sacerdotes
et Leuitis efficit: ipse omnes ordines ecclesiasticos
disponit: ipse quid unusquisque facere debeat ostendit.
Ante autem pontifices et reges erant. Nam maiorum
hec erat consuetudo, ut rex esset et sacerdos et pontifex.
Unde et Romani imperatores pontifices dicebantur. §. 9.
Vates a ui mentis appellatus cuius significatio multiplex
est: nam modo sacerdotem, modo prophetam significat,
modo, poetam. §. 10. Antistes sacerdos dictus est ab
eo, quod antestat: primus enim est in ordine ecclesiae;
ut supra se nullum habeat. Siue latine sacerdos dux.
§. 11. Sacerdos autem nomen habet compositum ex greco
et latino, quod est sacrum dans; sicut enim rex a regendo,
ita sacerdos a sacrificando dictus est: consecrat enim
et sacrificat. Sacerdotes autem gentilium flamines dicebantur.
Hi in capite habebant pileum, in quo erat breuis uirga,
desuper habens lanae aliquid quod cum propter estum
ferre non possent filum tantum in capite religare ceperunt;
nam nudis eos penitus capitibus incedere nefas erat.
Unde et a filo quo utebantur flamines dicti sunt, quasi
filamines. Verum festis diebus filo deposito pileum imponebant
pro sacerdotii eminentia. §. 12. Presbiter grece,
latine senior interpretatur: non modo pro etate uel decrepita
senectute, sed propter honorem et dignitatem, quam
acceperunt presbiteri nominantur: ideo autem et presbiteri
sacerdotes uocantur, quia sacrum dant, sicut episcopi;
qui licet sint sacerdotes, tamen pontificatus
apicem non habent quia nec crismate frontem signant, nec
paraclitum spiritum dant, quod solis deberi episcopis, lectio
actuum apostolorum demonstrat. Unde et apud ueteres
idem episcopi et presbiteri fuerunt, quia illud nomen
dignitatis est, et non etatis. §. 13. Leuitate ex nomine

---

auctoris uocati. De Leui enim Leuitae exorti sunt, a quibus
in templo Dei mistici sacramenti ministeria explebantur
Hi grece diaconi, latine ministri dicuntur, quia sicut in
sacerdote consecratio, ita in diacono ministerii dispensatio
habetur. §. 14. Ypodiacones grece, quos nos subdiaconos
dicimus, qui ideo sic appellantur, quia subiacent preceptis
et offitiis Leuitarum. Oblationes enim in templo Dei a
fidelibus ipsi suscipiunt, et Leuitis altaribus superponendas
deferunt; hi apud Ebreos Nathinei uocantur. §. 15.
Lectores a legendo, psalmistae a psalmis canendis uocati;
illi enim predicant populis, quid sequantur; isti canunt, ut
excitent ad compunctionem animos audientium; licet
quidam lectores ita miserabiliter pronuntient, ut quosdam
ad luctum lamentacionemque compellant. Idem etiam pronuntiatores
uocantur, quod porro annuntient. Tanta
enim et tam clara erit eorum uox, ut quamuis longe
positorum aures adimpleant. §. 16. Cantor autem uocatus
qui uocem modulatur in cantu. Huius duo genera
dicuntur in arte musica, sicut ea doctissimi homines latine
dicere potuerunt, precentor et succentor: precentor scilicet,
qui uocem premittit in cantu, succentor autem, qui
subsequenter canendo respondet. Concentor autem dicitur,
quia consonat; qui autem non consonat nec concinit,
nec concentor erit. §. 17. Acolithi grece, latine
ceroferarii dicuntur a deportandis cereis, quando legendum
est euangelium, aut sacrificium offerendum; tunc enim
accenduntur luminaria ab eis, et deportantur, non ad effugandas
tenebras, dum sol eodem tempore rutilat, sed ad
signum leticiae demonstrandum, ut sub tipo luminis corporalis
illa lux ostendatur, de qua legitur in euangelio:
"Erat lux uera, que illuminat omnem hominem uenientem
in hunc mundum." §. 18. Exorcistae ex greco in latinum
adiurantes siue increpantes uocantur, inuocant enim super
cathecuminos, uel super eos, qui habent spiritum immundum,
nomen Domini Iesu, adiurantes per eum, ut egrediatur
ab eis. §. 19. Hostiarii, idem et ianitores, qui in ueteri
testamento electi sunt ad custodiam templi, ut non ingrederetur
in illud immundus in omni re. Dicti autem
hostiarii, quod presint hostiis templi. Ipsi enim tenentes
clauem omnia intus, extraque custodiunt, atque inter bonos
et malos habentes iudicium, fideles recipiunt et respuunt infideles.

C. II. Romana ecclesia a Christo primatum accepit.

Item Anacletus. [ad Episcopos Italiae epist. II.]
In nouo testamento post Christum Dominum a Petro
sacerdotalis cepit ordo, quia ipsi primo pontificatus in ecclesia
Christi datus est, Domino dicente ad eum: "Tu es,"
inquit, "Petrus, et super hanc petram edificabo ecclesiam
meam, et portae inferi non preualebunt aduersus eam: et
tibi dabo claues regni celorum." Hic ergo ligandi atque
soluendi potestatem primus accepit a Domino, primusque
ad fidem populum uirtute suae predicationis adduxit.
Ceteri uero apostoli cum eodem pari consortio honorem et
potestatem acceperunt, ipsumque principem eorum esse

---

uoluerunt, qui etiam, iubente Domino, in toto orbe dispersi
euangelium predicauerunt. §. 1. Ipsis quoque decedentibus
in locum eorum surrexerunt episcopi, quorum
ordinatio pretaxato fieri debet ordine et modo, quos qui
recipit et uerba eorum, Deum recipit; qui autem spernit
eos, eum, a quo missi sunt et cuius funguntur legatione,
spernit, et ipse indubitanter spernetur a Domino. §. 2.
Videntes autem ipsi apostoli messem esse multam et
operarios paucos, rogauerunt dominum messis, ut mitteret
operarios in messem suam: unde ab eis electi sunt
LXXII. discipuli, quorum tipum gerunt presbiteri atque
in eorum loco sunt constituti in ecclesia.

C. III. Primatum Romanae ecclesiae non aliqua sinodus, sed Christus instituit.

Item Gelasius urbis Romae Episcopus omnibus orthodoxis.
Quamuis uniuersae per orbem catholicae ecclesiae
unus thalamus sit Christi, tamen sancta Romana ecclesia
catholica et apostolica nullis sinodicis constitutis ceteris
ecclesiis prelata est, sed euangelica uoce Domini et saluatoris
nostri primatum obtinuit: "Tu es (inquiens dominus)
Petrus et super hanc petram edificabo ecclesiam
meam." Cui dati est societas etiam beatissimi Pauli
uasis electionis, qui non diuerso (sicut heretici garriunt) sed
uno tempore, uno eodemque die, gloriosa morte cum Petro
in urbe Roma sub Cesare Nerone agonizans coronatus est,
et supradictam Romanam ecclesiam pariter Christo
Domino consecrarunt, eamque omnibus urbibus in uniuerso
mundo sua presentia atque uenerando triumpho
pretulerunt. Est ergo prima apostoli Petri sedes Romana
ecclesia, non habens maculam neque rugam, nec aliquid
huiusmodi.
III. Pars. Gratianus. In his omnibus, quanto celsior gradus,
tanto maior auctoritas inuenitur. In maioribus siquidem est
regendi et iubendi potestas, in minoribus obsequendi necessitas.
Unde Nicolaus Papa [I.] scribit Constantinopolitano episcopo
dicens:

C. IV. Inferiores a superioribus iudicandi sunt.

Inferior sedes potiorem absoluere non potest.
Sola enim potior inferiorem conuenienter absoluit. Hinc
liquido prouidetur, quia quem non potest absoluere, nec
potest iudicio inferior potiorem ligare. Unde Propheta
ait: "Numquid gloriabitur securis contra eum, qui secat
in ea? aut exaltabitur serra contra eum, qui trahit eam?"
His ita ex diuina scriptura commemoratis, sole clarius
exhibuimus, non posse quemquam, qui minoris auctoritatis
est, eum, qui maioris est potestatis, iudiciis suis addicere,
aut propriis diffinitionibus subiugare.

C. V. De eodem.

Idem. [eadem epistola.]
Nolite nos existimare cuiuscumque proximorum
nostrorum, ea que sunt digna reprehensione, uelle

---

defendere, sed quod ita uelim filios circa patrem spiritualem,
et discipulos erga magistrum deuotos esse ac
sobrios, ut nulla penitus temeritate ad eorum uitam, ut
non dicamus diiudicandam, sed nec saltem tenuiter reprehendendam
prosiliant.

C. VI. Inferiores maioribus nec benedicere nec maledicere possunt.

Item Nicolaus Papa. [eadem epistola.]
Denique si in epistola ad Ebreos legimus, quod minor
a maiore benedicitur, restat profecto, ut exigente ratione
etiam maledicatur. Siquidem prenoscentes hec periculosa
tempora illi, qui ante nos fuerunt, prouidam in ecclesiis
consuetudinem tradiderunt, hodieque in Romana
ecclesia, que magistra est omnium ecclesiarum, impretermissa
seruatur, ita ut nullus sacerdos, maiore suo
non innuente consacerdote, cuiuslibet rei benedictionem
dare nitatur; sed anterior stans ad pronuntiandam
aliquam lectionem, benedictionem quidem postulat,
sed ei quilibet inferior non audet benedicere. Cur
hoc? numquid benedicere peccatum est? absit. De
maledicis enim, non benedicis dicit Apostolus: "quia
regnum Dei non possidebunt;" sed per hoc innuitur, quantae
censurae freno inferiores quique a suis prepositis
iudicandis cohercendi sunt, si hi nec etiam benedicendi
ius ullum penitus obtineat.

C. VII.

Idem Michaeli Imperatori.
Nunc autem diuina inspiratione non nos pigebit, nec
nobis impossibile erit, ostendere uobis (si tamen audire
uelitis), non posse quemquam rite ab his, qui inferioris
dignitatis uel ordinis sunt, iudicialibus submitti diffinitionibus.
Siquidem tempore Diocletiani et Maximiani Augustorum
Marcellinus episcopus urbis Romae, qui postea insignis
martir effectus est, adeo compulsus est a paganis, ut
templum eorum ingressus grana thuris super prunas
imponeret: cuius rei gratia collecto, numerosorum episcoporum
concilio, et inquisitione facta hoc idem Pontifex se
egisse confessus est. Nullus tamen eorum proferre sententiam
in eum ausus est dum ei sepissime omnes dicerent:
"Tuo ore iudica causam tuam, non nostro iudicio." Et
iterum: "Noli, audiri in nostro iudicio, sed collige in sinu
tuo causam tuam." Et rursum: "Quoniam ex te," inquiunt,
"iustificaberis, aut ex ore tuo condempnaberis." Et iterum
dicunt: "Prima sedes non iudicabitur a quoquam."
Item in eadem: §. 1. Sed et cum quidam tempore quodam
contra Sixtum Papam temptassent quedam mali
rumoris obicere, et in concilio, cui Valentinianus Augustus

---

intererat, dictum fuisset, non licere aduersus Pontificem
sententiam dare, surrexit idem protinus imperator, et in
arbitrio prefati Pontificis tribuit iudicare iudicium suum.
Etenim nullus Pontificum minorum uel inferiorum urbium
subactus iudiciis inuenitur.

C. VIII. Maiores a minoribus iudicari non possunt.

Item Nicolaus. [eadem epistola.]
Submittitur Ignatius minorum, inferiorum et subiectorum
deliberationibus, sacris canonibus precipientibus et exemplis
sanctorum Patrum, semper, ubi est maior auctoritas,
eundum esse, et in omnibus controuersiis ad potioris
sedis iudicia dirigatur. Quod non solum a catholicis,
uerum etiam ab ipsis constat obseruatum hereticis. Alioquin
acephalum liquet esse concilium, ubi de tanta persona
agitur, et maiorum non expectatur sententia, cum nec in
causa clericorum inferioris gradus solius episcopi sui iudicium
tantummodo postulandum sit.

C. IX. Minorum sentencia maiores dampnare non ualent.

Idem Michaeli Imperatori.
In tantum hac presumptionem sancti Patres apud
Calcedonem detestati sunt, ut Dioscorum Alexandrinum
antistitem inter cetera idcirco potissimum sine ulla restitutione
dampnauerint, quia ponens in celum os
suum, lingua eius transeunte super terram, excommunicationem
in S. Leonem Papam dictauit; ita ut in
sententia contra ipsum prolata hoc uideantur memorare
precipue, dicentes: "Quoniam secundis excessionibus,
priorem iniquitatem ualde transcendit: presumpsit enim
et excommunicationem dictare aduersus sanctissimum et
beatissimum archiepiscopum magnae Romae Leonem
etc." Numquid ibi legitur inquisitionem factam fuisse,
utrum iuste, Dioscorus ipsam excommunicationem
dictasset? Non plane; sed absque omni controuersia hoc in
eo ulti sunt, quia cum esset inferior, potiorem quibuslibet
conatus est lacessere iniuriis, teste Anatolio Constantinopolitano
presule, qui dicit: "Propter fidem non est dampnatus
Dioscorus, sed quia excommunicationem fecit domino
archiepiscopo Leoni."

DISTINCTIO XXII.

GRATIANUS.
I. Pars. Quia ergo maior a minori iudicari non debet
uidendum est, que inter ceteras ecclesias primum locum, que
secundum, uel tertium obtineat. Romana ecclesia (sicut supra

---

dictum est) primum locum inter ceteras obtinet, Alexandrina ecclesia
secundum, Antiocena ecclesia tercium ab ea locum
accepit.
Unde Nicolaus Papa [II.] scribit Mediolanensibus:

C. I. Romana ecclesia ceterarum primatum obtinuit.

Omnes siue patriarchae in cuiuslibet apicem
siue metropoleon primatus, aut episcopatuum cathedras,
uel ecclesiarum cuiuslibet ordinis dignitatem instituit
Romana ecclesia. Illam uero solus ipse fundauit, et
super petram fidei mox nascentis erexit, qui beato eternae
uitae clauigero terreni simul et celestis imperii iura commisit.
Non ergo quelibet terrena sententia, sed illud uerbum,
quo constructum est celum et terra, per quod
denique omnia condita sunt elementa, Romanam fundauit
ecclesiam. Illius certe priuilegio fungitur, illius auctoritate
fulcitur. Unde non dubium est, quia, quisquis cuilibet
ecclesiae ius suum detrahit, iniusticiam facit. §. 1.
Qui autem Romanae ecclesiae priuilegium ab ipso summo
omnium ecclesiarum capite traditum auferre conatur, hic
proculdubio in heresim labitur; et cum ille notetur iniustus,
hic est dicendus hereticus. Fidem quippe uiolat,
qui aduersus illam agit, que est mater fidei: et illi contumax
inuenitur, qui eam cunctis ecclesiis pretulisse
cognoscitur. Et infra: §. 2. Unde et ipse S. Ambrosius
se in omnibus sequi magistram sanctam Romanam profitetur
ecclesiam.

C. II. Non ab apostolis, sed ab ipso Domino Romana ecclesia primatum obtinuit.

Item Anacletus Seruus Christi Iesu. [ad omnes episcopos,
epistola III. c. 3.]
Sacrosancta Romana et apostolica ecclesia non ab
apostolis, sed ab ipso Domino saluatore nostro primatum
obtinuit, sicut B. Petro apostolo dixit: "Tu es Petrus," et

---

reliqua usque: "soluta in celo." §. 1. Adhibita est societas
in eadem Romana urbe beatissimi Pauli apostoli,
uasis electionis, qui uno die eodemque tempore cum
Petro gloriosa morte coronatus est, et ambo sanctam
ecclesiam Romanam consecrauerunt, atque aliis urbibus
omnibus in uniuerso mundo tam sua presentia quam
uenerando triumpho pretulerunt. Et licet pro omnibus
assidua apud Deum omnium sanctorum effundatur oratio,
his tamen uerbis Paulus beatissimus Romanis proprio
cirographo pollicetur, dicens: "Testis enim mihi est
Deus, cui seruio in spiritu meo in euangelio Filii eius,
quod sine intermissione memoriam uestri facio semper in
orationibus meis." §. 2. Prima ergo sedes est celesti
beneficio Romana ecclesia, quam (ut memoratum est)
beatissimi Petrus et Paulus suo martirio consecrarunt.
§. 3. Secunda autem sedes apud Alexandriam B. Petri
nomine a Marco, eius discipulo atque euangelista, consecrata
est. §. 4. Tercia uero sedes apud Antiochiam eiusdem,
B. Petri habetur honorabilis: quia illic, priusquam
Romam ueniret, habuit, et Ignatium episcopum
constituit; et illic primum nomen Christianorum exortum
est. Et post pauca. §. 5. Inter beatos apostolos quedam
fuit discretio, et post licet omnes essent apostoli,
Petro tamen a Domino concessum est (et ipsi inter se
uoluerunt id ipsum), ut reliquis omnibus preesset apostolis,
et Cephas, id est caput et principium teneret apostolatus;
qui et eandem formam suis successoribus et reliquis
episcopis tenendam tradiderunt. Et non solum
hoc in nouo testamento est constitutum, sed etiam in ueteri
fuit; unde scriptum est: "Moyses et Aron in sacerdotibus
eius," id est primi inter eos fuerunt. Et post pauca: §. 6.
Hec uero apostolica sedes caput et cardo (ut prefatum
est) a Domino, et non ab alio constituta est; et sicut
cardine ostium regitur, sic huius sanctae apostolicae sedis
auctoritate omnes ecclesie (Domino disponente) reguntur.

---

Gratian. Hac auctoritate Alexandrina ecclesia secundum
a prima locum habere censetur. Sed postea in Constantinopolitana
sinodo ecclesia Constantinopolitana secundum a sede
apostolica locum accepit.
Unde in eadem Sinodo [id est Constantinop. I. c. 5.]
constitutum est ita:

C. III. Secundum a Romano Pontifice Constantinopolitanus obtinet locum.

Constantinopolitanae ciuitatis episcopum habere oportet
primatus honorem post Romanum episcopum, propter
quod sit noua Roma.

C. IV. Apostolicae sedi Constantinopolitanam constat esse subiectam.

Item Gregorius Iohanni episcopo Siracusano.
[lib. VII. epist. 63.]
De Constantinopolitana ecclesia quod dicunt, quis
eam dubitet sedi apostolicae esse subiectam! Si tamen
quid boni uel ipsa, uel altera ecclesia habet, ego et minores
meos, quos ab illicitis prohibeo, in bono imitari paratus
sum. Stultus est enim, qui in eo se primum existimat, ut
bona, que uiderit, discere contempnat. Idem eidem: [epist.
64.] Nam quod primas Bizanzenus sedi se apostolicae
dicit subici si qua culpa in episcopis inuenitur nescio
quis ei subiectus non sit; cum uero culpa non exigit,
omnes secundum rationem humilitatis equales sumus.

C. V. Constantinopolitanus episcopus auctoritate deponitur.

Item Gelasius. [Papa I. ad Faustum magistrum
legationis.]
Qua traditione maiorum apostolicam sedem in iudicium
uocant? An secundae sedis antistites et terciae, ceterique
bene conscii sibi sacerdotes depelli debuerunt, et qui extitit
religionis inimicus, depelli non debuit? Viderint ergo,
si alios habent canones, quibus suas ineptias exequantur.
Ceterum isti, qui sacri, qui ecclesiastici, qui legitimi celebrantur,
sedem apostolicam ad iudicium uocare non possunt,
Constantinopolitanae uero ciuitatis episcopus,

---

que utique per canones inter sedes nullum nomen accepit,
in communionem recidens perfidorum non debuit submoueri?

C. VI. Constantinopolitana ecclesia secundum a Romana obtinet locum.

Item ex VI. Sinodo. [cap. 36.]
Renouantes sancti Constantinopolitani concilii decreta,
petimus, ut Constantinopolitana sedes similia
priuilegia, que superior Roma habet, accipiat, non
tamen ecclesiasticis rebus magnificetur, ut illa; ut
hec secunda post illam existens, prius quam Alexandrina
sedes numeretur; deinde Antiocena, et post eam Ierosolimitana.
Gratian. Hinc datur intelligi, quod Alexandrina ecclesia
de secunda facta sit tercia, et Antiocena de tercia sit facta
quarta: nisi forte quis duas contendat esse secundas, ut Constantinopolitanam
et Alexandrinam parem suae dignitatis uelit
locum obtinere.
Unde in VIII. Sinodo legitur: [can. 21.]

C. VII. Que patriarchalium sedium primum uel deinceps teneat locum.

Diffinimus, neminem prorsus mundi potentum quemquam
eorum, qui patriarchalibus sedibus presunt, inhonorare,
aut mouere a proprio throno temptare; precipue quidem
sanctissimum Papam senioris Romae, deinceps autem Constantinopoleos
patriarcham, deinde uero Alexandriae, ac
Antiociae, ac Ierosolimorum.

DISTINCTIO XXIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Breuiter que inter ecclesiastica offitia sit differentia
monstrauimus. Nunc a summo incipientes, et iisque ad ultimum
gradum descendentes, qualiter quisque eorum debeat ordinari,
sanctorum auctoritatibus ostendamus.

C. I. Decretum Nicolai Papae de electione Romani Pontificis.

In nomine Domini nostri et saluatoris Iesu Christi. Ab
incarnatione eius anno MLIX. mense Aprili, indictione
XII., propositis sacrosanctis euangeliis, presidente quoque
reuerendissimo ac beatissimo Nicolao Papa, in basilica
Lateranensis patriarchii, que cognominatur Constantiniana,
considentibus etiam reuerendissimis episcopis, abbatibus,
presbiteris, diaconibus, idem uenerabilis Pontifex apostolica
auctoritate decernens de electione summi Pontificis,
inquit: §. 1. Nouit beatitudo uestra, dilectissimi fratres
et coepiscopi, inferiora quoque membra non latuit,
defuncto piae memoriae domino Stephano predecessore
nostro hec apostolica sedes, cui auctore Deo deseruio,
quot aduersa pertulerit, quot denique per simoniacae heresis
trapezitas repetitis malleis crebrisque tunsionibus
subiacuerit, adeo ut columna Dei uiuentis iam pene
uideretur nutare, et sagena summi piscatoris procellis
intumescentibus cogeretur in naufragii profunda submergi.
Unde, si placet fraternitati uestrae, debemus auxiliante Deo
futuris casibus prudenter occurrere, et ecclesiastico statui,
ne rediuiua mala (quod absit) preualeant, in posterum
prouidere. §. 2. Quapropter instructi predecessorum
nostrorum aliorumque sanctorum Patrum auctoritate, decernimus
atque statuimus, ut, obeunte huius Romanae ecclesiae
uniuersalis Pontifice, inprimis cardinales episcopi
diligentissima simul consideratione tractantes, mox
sibi clericos cardinales adhibeant: sicque reliquus clerus
et populus ad consensum nouae electionis accedant, nimirum
precauentes, ne uenalitatis morbus aliqua occasione
subrepat. Religiosissimi uiri preduces sint in
promouenda Pontificis electione, reliqui autem sequaces.
§. 3. Certus uero atque legitimus hic electionis ordo
perpenditur, si, perspectis diuersorum Patrum regulis
siue gestis, etiam illa B. predecessoris nostri Leonis sententia
recolatur. "Nulla," inquit, "ratio sinit, ut inter
episcopos habentur, qui nec a clericis sunt electi, nec a
plebibus expetiti, nec a comprouincialibus episcopis cum
metropolitani iudicio consecrati." Quia sedes apostolica
cunctis in orbe terrarum prefertur ecclesiis atque ideo super
se metropolitanum habere non potest, cardinales episcopi
proculdubio metropolitani uice funguntur, qui uidelicet

---

electum antistitem ad apostolici culminis apicem prouehant.
§. 4. Eligatur autem de ipsius ecclesiae gremio,
si reperitur idoneus; uel si de ipsa non inuenitur, ex
alia assumatur; saluo debito honore et reuerentia dilecti
filii Henrici, qui in presentiarum rex habetur, et futurus
imperator Deo concedente speratur, sicut iam sibi concessimus
et successoribus illius, qui ab hac apostolica sede hoc
ius personaliter impetrauerint. §. 5. Quod si prauorum atque
iniquorum hominum ita peruersitas inualuerit, ut pura,
sincera atque gratuita fieri in Urbe non possit electio, cardinales
episcopi cum religiosis clericis catholicisque laicis,
licet paucis, ius potestatis obtineat, eligere apostolicae
sedis Pontificem, ubi congruerit. §. 6. Plane, postquam
electio fuerit facta, si bellica tempestas uel qualiscumque
hominum conatus malignitatis studio restiterit, ut is, qui
electus est, in apostolica sede iuxta consuetudinem inthronizari
non ualeat, electus tamen, sicut uere Papa, auctoritatem
obtineat regendi Romanam ecclesiam, et disponendi
omnes facultas illius; quod beatum Gregorium ante consecrationem
suam fecisse cognouimus. §. 7. Quod si
quis contra hoc nostrum decretum sinodali sententia promulgatum
per seditionem, uel presumptionem, aut quolibet
ingenio electus aut etiam ordinatus, seu inthronizatus
fuerit, auctoritate diuina et sanctorum apostolorum Petri
et Pauli, perpetuo anathemate cum suis auctoribus, fautoribus
et sequacibus a liminibus sanctae Dei ecclesiae separatus
abiciatur sicut antichristus, et inuasor et destructor
totius Christianitatis; nec aliqua super hoc audientia
aliquando reseruetur ei: sed ab omni ecclesiastico gradu,
in quocumque fuerat prius, sine retractatione deponatur:
cui quisquis adheserit, uel qualemcumque tamquam Pontifici
reuerentiam exhibuerit, aut in aliquo eum defendere
presumpserit, pari sententia sit mancipatus. §. 8. Quisquis
huius nostrae decretalis sententiae temerator extiterit,
et Romanam ecclesiam sua presumptione confundere
et perturbare contra hoc statutum temptauerit, perpetuo
anathemate atque excommunicatione dampnetur, "et cum
impiis, qui non resurgent in iudicio," deputetur, omnipotentis
contra se sentiat iram, et sanctorum apostolorum
Petri et Pauli (quorum presumit ecclesiam confundere), in
hac uita et in futura furorem sentiat "fiat habitatio eius
deserta, et non sit, qui inhabitet in tabernaculis eorum,
fiant filii eius orphani et uxor eius uidua, commotus amoueatur

---

ipse et eius filii, et mendicent, et eiciantur de habitationibus
suis, scrutetur fenerator omnem substantiam
eius, et diripiant alieni labores eius, orbis terrarum pugnet
contra eum, et cuncta elementa sint ei contraria,"
et omnium sanctorum quiescentium merita illum confundant,
et in hac uita super eum apertam uindictam ostendant.
§. 9. Obseruatores autem huius nostri decreti
omnipotentis gratia protegat, et auctoritas beatorum,
apostolorum Petri et Pauli ab omnium uinculis peccatorum
absoluat.
II. Pars. Gratian. Episcopi uero et ceteri ordinem infra
constituti qualiter ordinari debeant, ex auctoritate Cartaginensis
concilii IV., [cap. I.] cui interfuit Augustinus tempore
Honorii Augusti, ostendamus, ab eorum examinatione incipientes:

C. II. Quomodo sit examinandus, qui in episcopum eligitur.

Qui episcopus ordinandus est, antea examinetur, si
natura sit prudens, si docibilis, si moribus temperatus
si uita castus, si sobrius, si semper suis negociis cauens
si humilis, si affabilis, si misericors, si litteratus, si in lege
Domini instructus, si in scripturarum sensibus cautus, si
in dogmatibus ecclesiasticis exercitatus; et ante omnia,
si fidei documenta uerbis simplicibus asserat, id est Patrem
et Filium et Spiritum sanctum unum Deum esse confirmans,
totamque trinitatis deitatem coessentialem et
consubstantialem et coeternalem et coomnipotentem
predicans; si singulas quasque in trinitate personas plenum
Deum, et totas tres personas unum Deum, si incarnationem
diuinam non in Patre, neque in Spiritu sancto
factam, sed in Filio tantum credat, ut, in diuinitate qui
erat Dei Patris Filius, Deus uerus ex Patre esset et
homo uerus ex matre, carnem ex matris uisceribus habens,
et animam humanam rationabilem, simul in eo utriusque
naturae, id est Deus et homo, una persona,
unus Filius, unus Christus, unus Dominus, creator
omnium que sunt et auctor, Dominus et rector cum
Patre et Spiritu sancto omnium creaturarum; qui passus
sit pro salute nostra uera carnis suae receptione
et uera animae resumptione, in qua ueniat iudicare
uiuos et mortuos. §. 1. Querendum est etiam ab eo, si
noui et ueteris testamenti, id est legis et prophetarum et
apostolorum unum eundemque credat auctorem Deum,
si diabolus non per conditionem, sed per arbitrium factus
sit malus. §. 2. Querendum etiam ab eo, si credat huius,

---

quam gestamus, et non alterius carnis resurrectionem, si
credat iudicium futurum, et recepturos singulos pro his, que
in hac carne gesserunt, uel penas, uel premia, si
nuptias non prohibeat, si secunda matrimonia non
dampnet, si carnium perceptionem non culpet, si penitentibus
reconciliatis communicet, si in baptismo omnia
peccata, id est tam illud originale peccatum contractum,
quam illa, que uoluntarie admissa sunt, dimittantur, si extra
ecclesiam catholicam nullus saluetur. §. 3. Cum in his
omnibus examinatus inuentus fuerit plene instructus,
tunc cum consensu clericorum et laicorum et conuentu
totius prouinciae episcoporum, maximeque metropolitani
uel auctoritate, uel presentia ordinetur episcopus.
Suscepto in nomine Christi episcopatu, non suae delectationi,
nec suis moribus, sed his Patrum diffinitionibus acquiescat.

C. III. Qualis esse debeat clericorum conuersatio.

Item Ysidorus de uita clericorum.
III. Pars. His igitur lege Patrum cauetur, ut a uulgari
uita seclusi a mundi uoluptatibus sese abstineant; non
spectaculis, non pompis intersint; conuiuia publica fugiant,
priuata non tantum pudica, sed et sobria colant;
usuris nequaquam incumbant, neque turpium occupationibus
lucrorum, non fraudibus cuiusquam studium
appetant; amorem pecuniae quasi materiam cunctorum criminum
fugiant, secularia offitia negotiaque abnuant;
honoris gradus per ambitionem non suscipiant; pro
beneficiis medicinae Dei munera non accipiant; dolos et
coniurationes caueant; odium, emulationes, obtrectationem
atque inuidiam fugiant; non uagis oculis, non
effreni lingua, aut petulantia fluidoque gestu incedant,
sed pudorem et uerecundiam mentis simplici habitu incessuque
ostendant; obscenitatem etiam membrorum et
uerborum, sicut et operum, penitus exsecrentur; uiduarum
et uirginum frequentaciones fugiant; contubernia
extranearum feminarum nullatenus appetant; castimoniam
quoque inuiolati corporis perpetuo conseruare studeant, aut
certe unius matrimonii uinculo federentur; senioribus quoque
debitam prebeant obedientiam, neque ullo iactantiae
studio semetipsos attollant; postremo doctrinae lectionibus,
psalmis, imnis, canticis, exercitio iugi incumbant. Tales
enim esse debent, qui diuinis cultibus sese mancipandos
studeant, scilicet ut, dum scientiae operam dant, doctrinae
gratiam populis administrent.

C. IV. Qui digne sacramenta tractare non possunt, ad ministerium non eligantur diuinum.

Item Clemens. [ad Iacobum fratrem Domini, epist. II.]
Tales ad ministerium eligantur clerici, qui digne possint
dominica sacramenta tractare. Melius est enim Domini
sacerdoti paucos habere ministros, qui possint digne
opus Dei exercere, quam multos inutiles, qui onus graue
ordinatori adducant.

C. V. Si electo in episcopum aliqua obiciuntur, quinque uel sex episcopi ad eius purgationem perueniant.

Item ex Concilio Cartaginensi IV.
Illud statuendum est, ut, quando ad eligendum
episcopum conuenerimus, si qua contradictio oborta fuerit
(quia talia sunt facta apud nos), non presumant ad
purgandum eum, qui ordinandus est, tres tantum, sed
postulentur ad numerum supradictorum duo uel tres,
et in eadem plebe, cui ordinandus est, discutiantur primo
personae contradicentium, postremo etiam illa, que obiciuntur,
pertractentur, et, cum purgatus fuerit sub conspectu
publico, ita demum ordinetur. Si hoc cum
uestrae sanctitatis animo concordat, roboretur uestrae
dignitatis responsione. Ab uniuersis episcopis dictum est:
"Satis placet".

C. VI. Vota suae promissionis spondeant, quos ecclesiastica promouet disciplina.

Item ex Concilio Tolletano XI. [c. 10.]
Quamquam omnes, qui sacris mancipantur ordinibus,
canonicis regulis teneantur astricti, expedibile tamen
est, ut promissionis suae uota sub cautione spondeant, quos
ad promotionis gradus ecclesiastica probat disciplina.
Solet enim plus timeri, quod singulariter pollicetur, quam
quod generali sponsione concluditur. §. 1. Et ideo placuit
huic sancto concilio, ut unusquisque, qui ad ecclesiasticos
gradus est accessurus, non ante honoris consecrationem
accipiat, quam placiti sui innotacione
promittat, ut fidem catholicam sincera cordis deuotione
custodiens iuste et pie uiuere debeat, et in nullis operibus
suis canonicis regulis contradicat, atque ut debitum per
omnia honorem atque obsequii reuerentiam preminenti
sibi unusquisque dependat, iuxta illud Papae Leonis
edictum: "Qui se scit aliquibus esse prepositum, non
moleste ferat aliquem sibi esse prelatum, sed obedientiam,
quam exigit, etiam ipse dependat." Pena tamen iuxta
ecclesiasticae consuetudinis morem et placitis talium inferenda,
et ab his, qui transgressores fuerint, persoluenda
est.

---

Dehinc disponitur, qualiter ecclesiastica offitia ordinentur.

C. VII. Qualiter ordinetur episcopus.

Episcopus cum ordinatur, duo episcopi ponant et teneant
euangeliorum codicem super caput et ceruicem eius,
et uno super eum fundente benedictionem, reliqui omnes
episcopi, qui adsunt, manibus suis caput eius tangant.

C. VIII. Qualiter ordinetur presbiter. [Ex eodem c. 3.]

Presbiter cum ordinatur, episcopo eum benedicente
et manum super caput eius tenente, etiam omnes
presbiteri, qui presentes sunt, manus suas iuxta manus
episcopi super caput illius teneant.
Sicut autem in die ordinationis suae sacerdos orario
utroque humero ambitur, ita tempore consecrationis eodem orario
instanter uti debet.
Unde in Concilio Bracharensi [III. c. 3.] legitur:

C. IX. Quod quisque accepit tempore consecrationis, ferat tempore oblationis.

Ecclesiastica institucione prefixum nouimus, ut
omnis sacerdos, cum ordinatur, orario utroque humero
ambiatur: scilicet, ut qui imperturbatus precipitur consistere
inter prospera et aduersa uirtutum semper ornamento,
utroque circumseptus apareat humero. Qua ergo
ratione tempore sacrificii non assumit, quod se in sacramento
accepisse non dubitat? Proinde modis omnibus conuenit,
ut, quod quisque percepit in consecratione honoris,
hoc retineat et in oblatione uel perceptione suae salutis;
scilicet, ut, cum sacerdos ad solempnia missarum accedit, aut
per se Deo sacrificium oblaturus, aut sacramentum corporis
et sanguinis Domini nostri Iesu Christi sumpturus, non aliter,
quam orario utroque humero circumseptus, sicut et
tempore ordinationis suae dignoscitur consecratus, ita ut de
uno eodemque orario ceruicem pariter et utrumque humerum
premens signum in suo pectore preparet crucis.
§. 1. Si quis autem aliter egerit, debitae excommunicationi
subiacebit
IV. Pars. Gratianus. Dalmaticis autem nec episcopis,
nec diaconibus absque apostolica licentia uti permittitur.
Unde Gregorius Aregio Episcopo Francorum: [lib. VII.
epist. 111.]

C. X. Absque apostolica licentia dalmaticis neque episcopis neque diaconibus uti licet.

Communis filius diaconus Petrus nobis innotuit, quod
fraternitas uestra tempore, quo hic fuit, poposcerit, ut sibi
et archidiacono suo utendi dalmaticis licentiam preberemus.
Sed quia hominum suorum infirmitate compulsus
festinanter abcessit, ut nec ipse meror incumbens diu
(ut dignum erat et res desiderata poscebat) sineret manere,
et nos in multis inplicatos, ut ecclesiasticae rationis

---

est consideratio, nouum hoc inconsulte et subito non
permitteret indulgere, idcirco postulatae rei prolongatus
effectus est. Nunc uero, caritatis tuae bona reuocantes ad
animum, huius auctoritatis nostrae serie petita concedimus,
atque te et archidiaconum tuum dalmaticarum
usu decorandos esse concessimus, easdemque dalmaticas
dilectissimo filio nostro Ciriaco abbate deferente transmisimus.

C. XI. Qualiter ordinetur diaconus.

[Ex Conc. Carth. IV. c. 4.]
Diaconus cum ordinatur, solus episcopus, qui eum
benedicit, manus super caput illius ponat quia
non ad sacerdotium, sed ad ministerium consecratur.
V. Pars. Gratianus. Queritur autem, an post benedictionem
manus presbiterorum et diaconorum crismatis liquore
debeant perungi.
De his ita scribit Nicolaus Papa [I.] Radulpho Bituricensi
Archiepiscopo:

C. XII. Nec presbiteris, nec diaconibus in consecratione crismate manus perungantur.

Preterea sciscitaris, utrum solis presbiteris, an et
diaconibus debeant, cum ordinantur, manus crismatis liquore
perungi. Quod in sancta Romana ecclesia, cui auctore
Deo deseruimus, neutris agitur. Sed quia sit a nouae
legis ministris actum, nusquam (nisi nos fallat obliuio)
legimus. Ergo ad B. Innocentii Papae canonica decreta
sanctitatem tuam transmittimus, et que sint tibi in consecrationibus
et ordinibus obseruanda, principia paginae ad
Decentium Eugubinum episcopum missae te affatim edocebunt.

---

[PALEA.

C. XIII. Ex Concilio Hispalensis II. c. 5.

Ex epistola Simplicii Papae Seuero et Florentino Episcopis
directa. Ad cognitionem nostri examinis Gabrenensis
diaconi relatu peruenit de quibusdam ipsius ecclesiae
clericis, quorum cum unus ad presbiterium, duo
ad Leuitarum ministerium consecrarentur, episcopus
eorum, oculorum dolore detentus, fertur manum suam super
eos tantum posuisse, et presbiter quidam illis contra
ecclesiasticum ordinem benedictionem dedisse; qui propter
tantam presumptionis audaciam poterat accusatus iudicio
presenti dampnari, si adhuc in corpore positus, non fuisset
mortis uocatione preuentus. Sed quia iam ille examini
diuino relictus humano iudicio accusari non potest, hi, qui
supersunt, et ab eo non consecrationis titulum, sed ignominiae

---

potius elogium acceperunt, ne sibi licentiam
talis ultra usurpatio faciat, decreuimus, ut a gradu sacerdotalis
uel leuitici ordinis, quem peruerse adepti sunt,
depositi equo iudicio abiciantur. Tales enim merito
iudicati sunt remouendi, quia praue inuenti sunt constituti. ]
Gratian. Item queritur, an eorum ordinatio sit rata habenda,
quibus episcopus, oculorum languore impeditus manus,
imponit, et presbiter super eos orationem dicit.
De his ita statutum est in Concilio Tolletano:

C. XIV. Et ordinator, et ordinatus dampnationis subeat penam, cum episcopus manum imponit, et alius orationem dicit.

Quorumdam clericorum, dum unus ad presbiterium, duo
ad Leuitarum ministerium sacrarentur, episcopus, oculorum
dolore detentus, fertur super eos manum suam tantum
posuisse, et presbiter quidam illis contra ecclesiasticum
ordinem benedictionem dedisse. Sed quia ille iam examini
diuino relictus humano iudicio accusari non potest, hi, qui
supersunt, gradum sacerdotii uel leuitici ordinis, quem peruerse
adepti sunt, amittant.

C. XV. Qualiter ordinetur subdiaconus

VI. Pars. Subdiaconus cum ordinatur, quia manus
impositionem non accipit, patenam de manu episcopi
accipiat uacuam et calicem uacuum; de manu uero archidiaconi
accipiat urceolum cum aquamanile et manutergium.

C. XVI. Qualiter ordinetur acolitus.

Acolitus cum ordinatur, ab episcopo quidem doceatur,
qualiter in offitio suo debeat agere: sed ab archidiacono
accipiat ceroferarium cum cereo, ut sciat se
ad accendenda ecclesiae luminaria mancipari; accipiat et
urceolum uacuum ad suggerendum uinum in eucharistiam
sanguinis Christi.

C. XVII. Qualiter ordinetur exorcista.

Exorcista cum ordinatur, accipiat de manu episcopi
libellum, in quo scripti sunt exorcismi, dicente sibi episcopo:
"Accipe, et commenda memoriae, et habeto
potestatem inponendi manus super energuminum, siue
baptizatum, siue catecuminum."

C. XVIII. Qualiter ordinetur lector.

Lector cum ordinatur, faciat de illo uerbum episcopus
ad plebem, indicans eius fidem ac uitam atque ingenium;
post hoc spectante plebe tradat ei codicem, in

---

quo lecturus est, dicens: "Accipe et esto relator
uerbi Dei, habiturus, si fideliter et utiliter impleueris offitium,
partem cum eis, qui uerbum Dei ministrauerint."

C. XIX. Qualiter hostiarius.

Hostiarius cum ordinatur, postquam ab archidiacono
instructus fuerit, qualiter in domo Dei debeat conuersari, ad
suggestionem archidiaconi tradat ei episcopus claues
ecclesiae de altario, dicens ei: "Sic age, quasi redditurus
Deo rationem pro his rebus, que his clauibus recluduntur."

C. XX. Qualiter psalmista.

Psalmista, id est cantor, potest absque scientia episcopi,
sola iussione presbiteri offitium suscipere cantandi,
dicente sibi presbitero: "Vide, ut, quod ore cantas, corde
credas, et quod corde credis, operibus comprobes."
Gratian. Clerici comam nutrire prohibentur, quorum caput
desuper in modum spherae rasum esse debet.
Unde Anicius Papa. [Episcopis Galliae.]

C. XXI. Clerici comam nutrire prohibeantur.

Prohibete, fratres, per uniuersas regionum uestrarum
ecclesias, ut clerici, iuxta apostolum, comam non nutriant,
sed desuper caput in modum spherae radant.

C. XXII. De eodem.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 20.]
Clerici, qui comam nutriunt, ab archidiacono, etiamsi
noluerint, inuiti detondeantur. Vestimenta etiam uel
calceamenta eis, nisi que religionem deceat, uti aut
habere non liceat.

C. XXIII. De eodem.

Item Gregorius II. [in Concilio Romae habito in
Basilica S. Petri, c. 17.]
Si quis ex clericis comam relaxauerit, anathema sit.

C. XXIV. Quibus uestibus induta sanctimonialis est consecranda.

Sanctimonialis uirgo, cum ad consecrationem suo
episcopo offertur, in talibus uestibus applicetur, qualibus
semper usura est, sanctimoniae et professioni
aptis.
Gratian. Vasa sacrata et uestimenta altaris mulieres

---

Deo dedicatae contingere, et incensum circa altaria deferre
prohibentur.
Unde Sother Papa Episcopis Italiae: [epist. II.]

C. XXV. Vestimenta altaris et uasa sacrata mulieres tangere prohibeantur.

Sacratas Deo feminas uel monachas sacra uasa uel
sacratas pallas penes uos contingere, et incensum circa
altaria deferre, perlatum est ad apostolicam sedem: que
omnia uituperatione et reprehensione plena esse, nulli
recte sapientum dubium est. Quapropter huius sanctae
sedis auctoritate hec omnia uobis resecare funditus,
quanto citius poteritis, censemus. Et ne pestis hec
latius diuulgetur, per omnes prouincias abstergi citissime
mandamus.

C. XXVI. Sacrarium subdiaconibus ingredi non licet.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 21.]
Non oportet subdiaconos licentiam habere in
secretarium siue sacrarium (quod Greci diaconium appellant)
ingredi, et contingere uasa dominica.

[C. XXVII.]

Item.
Ministrum non oportet orariis uti, nec ostia derelinquere.

[C. XXVIII.]

Item.
Non oportet lectores atque psalmistas orariis uti, et
sic legere aut psallere.

C. XXIX. Mulieri in conuentu uiros docere non permittitur.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 99. et 98.]
Mulier, quamuis docta et sancta, uiros in conuentu
docere non presumat. Laicus autem presentibus clericis
(nisi ipsis rogantibus) docere non audeat.

C. XXX. Ministris non sacratis uasa dominica contingere non licet.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 66.]
Non oportet insacratos ministros licentiam habere
in secretarium (quod Greci diaconium appellant) ingredi,
et contingere uasa dominica.

C. XXXI. Cuilibet ex lectoribus uasa sacra portare non licet.

Item ex Concilio Bracarensi I. [c. 10.]
Non liceat cuilibet ex lectoribus sacra altaris uasa portare,
nec aliis, nisi his, qui ab episcopo subdiaconi fuerint
ordinati.

C. XXXII. De eodem, et ut clerici comam non nutriant.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 41.]
Non liceat quemlibet ministeria tangere, nisi subdiacono
aut acolito, in secretario uasa dominica. §. 1.
Nec oportet clericos comam nutrire, et sic ministrare:
sed atonso capite, patentibus auribus, et secundum Aaron
talarem uestem induere, ut sint in habitu ornato.

C. XXXIII. Qualiter sponsus et sponsa sint benedicendi.

Sponsus et sponsa cum benedicendi sunt a sacerdote, a
parentibus suis uel a paranimphis offerantur, qui
cum benedictionem acceperint, eadem nocte pro reuerentia
ipsius benedictionis in uirginitate permaneant.

DISTINCTIO XXIV.

GRATIANUS.
I. Pars. Qualiter episcopus sit examinandus, qualiter ipse
simul cum reliquis infra ipsum constitutis sit ordinandus, breuiter
monstratum est. Nunc autem uidendum est de sacerdotibus et
reliquis, an sine examinatione sint promouendi. De his ita scribit
Paulus Apostolus ad Timotheum: "Manus cito nemini imposueris,
et nichil sine preiudicio facias in alteram partem declinando."
[PALEA.

C. I. De eodem.

Ex decretis Siluestri Papae in Sinodo Romana c. 9.
Nullus acolitorum uel subdiaconorum rem consecratam
a presbitero aliis porrigat, (quia aliud est minister,
aliud assistens), nisi tantum supportet, quod ei sacerdos
imposuerit suo ore benedictum. ]

C. II. Ante probationem nullus ordinetur clericus.

Item ex Concilio Cartaginensi III., c. 22.
Nullus ordinetur clericus, nisi probatus uel episcoporum
examine, uel populi testimonio.

C. III. Ad ministerium alicuius ecclesiae clerici eiusdem promoueantur.

Item Gelasius Papa Celestino episcopo.
Presbiteri, diacones et uniuersi clerici Stoniensium
ciuitatis petitorio nobis suggessere porrecto, in ecclesia
beati martiris Eleuterii episcopi (que in supradictae ciuitatis
parrochia probatur esse constructa) presbiterum, qui
constitutus fuerat, defecisse, atque in eius locum Iulianum,
diaconem ipsius ecclesiae pro celebritate ipsius loci quamtocius
debere ordinari. Et ideo, frater karrissime, si de
eius uita uel moribus nichil est, quod contra canonum ueniat
constituta, suprascriptum presbiterii honore decorabis,
sciturus, uisitatoris, nomine te, non cardinalis creasse
pontificis. Pariter etiam Felicissimum diaconem in
eius ecclesiae ministerio, si conuersatio eius patitur,
subrogabis, ut locus processionis celeberrimus ad misteriorum
consecrationem nec sacerdote indigeat, nec ministro.

C. IV. Metropolitanorum et episcoporum examine promoueantur ceteri episcopi.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 12.]
Episcopi iudicio metropolitanorum et eorum episcoporum,
qui circumcirca sunt, prouehantur ad ecclesiasticam
dignitatem, hi uidelicet, qui plurimo tempore probantur
tam uerbo fidei quam rectae conuersationis exemplo.
II. Pars. Gratianus. Cum itaque sine examinatione nullus
sit ordinandus, quemadmodum, et quo tempore sacerdotum et
ceterorum infra positorum examinatio fieri debeat, considerandum
est.
De his in Concilio Nannetensi [c. 11.] sic statutum
legitur:

C. V. Qui ordinandi sunt, feria quarta ad examinationem conueniant.

Quando episcopus ordinationes facere disponit, omnes,
qui ad sacrum ministerium accedere uolunt, feria quarta
ante ipsam ordinationem euocandi sunt ad ciuitatem, una
cum presbiteris, qui eos representare debent; et tunc
episcopus a latere suo eligere debet sacerdotes et alios
prudentes uiros, gnaros diuinae legis et exercitatos in
ecclesiasticis sanctionibus, qui ordinandorum genus, uitam,
patriam, etatem, institucionem, locum, ubi educati sunt,
si sint bene litterati, si in lege Domini instructi, ante
omnia diligenter inuestigent; si fidem catholicam firmiter

---

teneant et uerbis simplicibus asserere queant. §. 1. Ipsi
autem, quibus cura committitur, cauere debent, ne aut
fauoris gratia, aut cuiuscumque muneris cupiditate illecti a
uero deuient, ut indignum et minus idoneum ad sacros
gradus suscipiendos episcopi manibus applicent. Quod si
fecerint, et ille, qui indigne accesserit, ab altari remouebitur,
et illi, qui donum sancti Spiritus uendere conati sunt,
coram Deo iam condempnati, ecclesiastica dignitate carebunt.
§. 2. Igitur per tres dies continuos diligenter examinentur,
et sic sabbato qui probati sunt episcopo
represententur.
Gratian. Alias autem, sine clericorum concilio uidelicet
et populi testimonio, nullum episcopus ordinare presumat.
Unde in Concilio Cartaginensi IV. [c. 22.] legitur:

C. VI. Sine clericorum suorum consilio episcopus clericos non ordinet.

Episcopus sine consilio clericorum suorum clericos
non ordinet, ita ut ciuium conniuentiam et testimonium
querat.
III. Pars. Gratian. Queritur, quid fieri debeat de his,
qui sine examinatione prouecti sunt.
De his ita legitur in Concilio Martini Papae:

C. VII. De his, qui sine examinatione ordinantur, et postea peccata sua confitentur.

Si quis presbiter aut diaconus sine aliqua examinatione
ordinati sunt, aut certe, cum discuterentur, criminosa peccata
sua confessi sunt, aut post ordinationem ab aliis
detecti, abiciantur ex clero. §. 1. Similiter uero et
de uniuerso clericorum ordine seruetur; nam hoc sibi,
quod irreprehensibile est, sancta ecclesia catholica defendit.

DISTINCTIO XXV.

GRATIANUS.
I. Pars. Quod nullus sine examinatione ordinandus sit,
breuiter probatum est. Quid autem ad episcopum, quid ad
unumquemque inferiorem pertineat, Ysidorus Ispalensis episcopus
in epistola ad Ludifredum scribit, ita dicens:

C. I. Quod episcopi et ceterorum sit in ecclesia offitium.

Perlectis sanctitatis tuae litteris gauisus sum, quod optatam
salutem tuam earum relatu cognoui. De his autem,

---

que in consequentibus insinuare eloquii tui sermo studuit,
gratias ago Deo, quod sollicitudinem offitii pastoralis impendis,
qualiterque ecclesiastica offitia ordinentur, perquiris;
et licet omnia prudentiae tuae sint cognita, tamen
quia affectu fraterno me consulis, ex parte, qua ualeo, expediam,
et de omnibus ecclesiae gradibus quid ad quemque
pertineat eloquar. §. 1. Ad hostiarium namque
pertinent claues ecclesiae, ut aperiat et claudat templum
Dei et omnia, que sunt intus extraque, custodiat; fideles
recipiat, excommunicatos et infideles excipiat. §. 2. Ad
exorcistam pertinet exorcismos memoriter retinere, manusque
super energuminos et catecuminos in exorzizando
imponere. §. 3. Ad acolitum pertinet preparatio luminariorum
in sacrario; ipse cereum portat, ipse suggesta pro
eucharistia calicis preparat. §. 4. Ad psalmistam pertinet
offitium canendi, dicere benedictiones, laudes, sacrificium,
responsoria, et quicquid pertinet ad canendi peritiam.
§. 5. Ad lectorem pertinet lectiones pronunciare, et ea, que
prophetae uaticinauerunt, populis predicare. §. 6. Ad subdiaconum
pertinet calicem et patenam ad altare Christi
deferre et Leuitis tradere, eisque ministrare; urceolum quoque
et aquamanile et manutergium tenere; episcopo et
presbiteris et Leuitis pro lauandis ante altare manibus
aquam prebere. §. 7. Ad diaconum pertinet assistere
sacerdotibus, et ministrare in omnibus, que aguntur in sacramentis
Christi: in baptismo scilicet, in crismate in
patena et calice; oblationes quoque inferre et disponere
in altari; componere etiam mensam Domini atque uestire,
crucem ferre, et predicare euangelium et Apostolum. Nam
sicut lectoribus uetus testamentum, ita diaconibus nouum
predicare preceptum est. Ad ipsum quoque pertinet offitium
precum et recitatio nominum; ipse premonet aures
habere ad Deum, ipse hortatur clamare ipse donat
pacem et ipse annuntiat. §. 8. Ad presbiterum pertinet
sacramentum corporis et sanguinis Domini in altario conficere,
orationes dicere, et benedicere dona Dei. §. 9.
Ad episcopum pertinet basilicarum consecratio, unctio altaris
et confectio crismatis. Ipse predicta offitia distribuit et
ordines ecclesiasticos, ipse sacras uirgines benedicit, et,
dum precessit in singulis unusquisque, iste tamen est
preordinator in cunctis. §. 10. Hi sunt ordines et ministeria
clericorum, que tamen auctoritate pontificali in archidiaconi
cura, et primicerii ac thesaurarii sollicitudine diuiduntur.
§. 11. Archidiaconus enim imperat subdiaconibus et Leuitis;
ad quem pertinent ista ministeria: ordinatio uestiendi altaris
a Leuitis, cura incensi et sacrificii necessaria sollicitudo,
quis Leuitarum Apostolum et euangelium legat, quis

---

preces dicat, seu responsoria in dominicis diebus aut
solempnitatibus decantet. Sollicitudo quoque parrochiarum
et ordinatio et iurgia ad eius pertinent curam, pro
reparandis diocesanis basilicis ipse suggerit sacerdoti;
ipse inquirit parrochias cum iussione episcopi et ornamenta
uel res basilicarum uel parrochiarum, gesta libertatum
ecclesiasticarum episcopo idem refert, collectam pecuniam
de communione ipse accipit et episcopo defert, et
clericis partes proprias idem distribuit. Ab archidiacono
nuntiantur episcopo excessus diaconorum, ipse denuntiat
sacerdoti in sacrario ieiuniorum dies atque solempnitatum, et
ab ipso publice in ecclesia predicatur; quando uero
archidiaconus absens est, uicem eius diaconus sequens
adinplet. §. 12. Archipresbiter uero se esse sub
archidiacono, eiusque preceptis, sicut episcopi sui, obedire
sciat, et (quod ad eius specialiter ministerium pertinet),
supra omnes presbiteros in ordine positos curam agere, et
assidue in ecclesia stare, et, quando episcopi sui absentia
contigerit, ipse eius uice missarum sollempnia celebret et
collectas dicat, uel cui ipse iniunxerit. §. 13. Ad primicerium
pertinent acoliti, exorcistae, psalmistae atque
lectores; signum quoque dandum pro offitio clericorum, pro
uitae honestate, et offitium cantandi et peragendi sollicite,
lectiones, psalmum, laudes, offertorium responsoria
quis clericorum dicere debeat. Ordo quoque et modus
psallendi in choro pro solempnitate temporum, ordinatio
quoque pro luminaribus deportandis. Si quid etiam necessarium
fuerit pro reparatione basilicarum, que sunt in
urbe, ipse denuntiet sacerdoti; epistolas episcopi pro
diebus ieiuniorum parrochianis per hostiarios ipse dirigat;
clericos, quos delinquere cognoscit, ipse distringat
quos uero emendare non ualet, eorum excessus ad agnitionem
episcopi deferat; basilicarios ipse constituat,
et matriculas ipse disponat. Quando autem primicerius
absens est, ea, que dicta sunt, ipse exquirat, qui ei
aut lege est proximus aut eruditione. §. 14. Ad
thesaurarium pertinent hostiarii basilicarum ordinatio,
incensi preparatio, cura crismatis conficiendi, cura baptisterii
ordinandi, preparatio luminariorum in sacrario et
sacrificiis.
II. Pars. Gratian. Ex hac epistola liquet, quid cuiusque
offitii sit. Est etiam alia distinctio episcoporum, presbiterorum,
diaconorum, quam fecit Clemens in epistola sua ita
dicens:

C. II. Quid ab episcopis, quid a presbiteris, quid a diaconibus audire oportet.

Audire episcopum attentius oportet, et ab ipso suscipere
doctrinam fidei; monita autem uitae a presbiteris
inquirere, a diaconibus uero ordinem disciplinae.
Gratian. Sacerdos quoque utrumque humerum orario ambit;
diaconus uero sinistrum tantum, ut ad ministerium expeditus
discurrat.
Unde in Tolletano Concilio IV. c. 40:

C. III. Quare Leuita unum tantum humerum orario ambit.

Unum orarium oportet Leuitam gestare in sinistro
humero, propter quod orat, id est predicat; dexteram autem
partem oportet habere liberam, ut expeditus ad ministerium
sacerdotale discurrat.
III. Pars. Gratian. Nunc autem per singulos gradus
ordine recurrentes, qui ex quibus ordinibus, in quem gradum
conscendere possint; qui post lapsum ualeant reparari, uel
non; quibus culpis a proprio gradu mereantur deici; quo
accusante, quibus testificantibus possint conuinci; cuius sententia
sint soluendi uel dampnandi, breuiter consideremus. §. 1.
Ac primum a pontificali gradu incipientes, qualem oporteat eum
esse, qui in episcopum ordinandus est, diligenter inuestigemus,
Apostoli regulam secuti, quam in huiusmodi re Timotheo et Tito
scribit dicens: "Oportet episcopum esse inreprehensibilem":
id est, non obnoxium reprehensioni. Hoc ad Timotheum. Ad
Titum autem: "Oportet episcopum esse sine crimine": quod (ut
Ieronimus scribit ad Oceanum) idem est. §. 2. Nomine autem
criminis quodlibet peccatum intelligitur; unde in eadem epistola
Ieronimus dicit: "Res pene contra naturam est, ut sine peccato
aliquis sit: sed talis eligatur, cuius comparatione ceteri grex
dicantur." In epistola uero ad Titum crimen uocatur criminale
peccatum uel criminalis infamia: unde ibi legitur: "Crimen
est querela, id est peccatum accusatione et dampnatione dignum."
§. 3. Quod autem sine crimine iubetur esse qui in episcopum
eligitur, non ante baptisma, sed post baptismum intelligendum est:
ut a tempore uidelicet baptismatis nullius criminis conscientia
mentem eius remordeat. §. 4. Criminis appellatio alias
late patet, complectens omne peccatum, quod ex deliberatione
procedit. Unde Beda super epistolam epistolam Iacobi: "Peccata,
que ex ignorantia uel infirmitate humana committuntur, dicit et
precipit alterutrum confiteri, quia facile dimittuntur: quecumque
uero fiunt ex deliberatione, non nisi per penitentiam." Hinc etiam
Augustinus ait: "Nullum peccatum est adeo ueniale, quod

---

non fiat criminale, dum placet." Alias ea demum significat.
que semel commissa ad dampnationem sufficiunt. §. 5. Multa
enim ex deliberatione procedunt, que nisi sepius iterata et in consuetudinem
fuerint deducta, quamuis grauent post mortem, non
tamen eternaliter perdunt: quia etsi quadam ratione crimina
appellentur, tamen mortifera, et capitalia non sunt. Unde
Augustinus in omilia de igne purgatorio, exponens uerba
Apostoli: "Si quis super hoc fundamentum edificauerit, ligna,
fenum stipulam. Multi sunt, qui lectionem istam male
intelligentes falsa securitate decipiuntur, dum credunt, quod si
supra fundamentum Christi crimina capitalia edificant, peccata
ipsa per ignem transitorium possint purgari, et ipsi postea
ad uitam peruenire perpetuam. Intellectus iste, fratres karissimi,
corrigendus est, quia ipsi se seducunt, qui sic sibi blandiuntur.
Illo enim transitorio igne, de quo dicit Apostolus: 'Ipse
saluus erit, sic tamen quasi per ignem', non capitalia, sed
minuta peccata purgantur: de quibus, etsi non omnia, uel aliqua
commemoranda sunt, ne aliquis inaniter excusare conetur, et
dicat nescire se, que sunt minuta peccata, que crimina
capitalia. §. 6. Et quamuis Apostolus plura capitalia commemorauerit,
nos tamen (ne desperationem facere uideamur)
breuiter dicemus, que illa sunt: sacrilegium, homicidium,
adulterium, fornicatio, falsum testimonium, rapina, furtum,
superbia, inuidia, auaritia; et si longo tempore teneatur, iracundia,
et ebrietas, si assidua sit, in eorum numero computatur.
Quicumque enim aliquod de istis peccatis in se dominari
cognouerit, nisi digne emendauerit, et si habuerit spatium,
longo tempore penitentiam non egerit, et largas elemosinas
non, erogauerit, et a peccatis ipsis non abstinuerit, illo
transitorio igne, de quo Apostolus ait, purgari non poterit,
sed eterna illum flamma sine remedio ullo trucidabit. §. 7.
Que autem sint minuta peccata, licet omnibus nota sint, tamen
quia longum est, ut omnia replicentur, opus est, ut ex eis uel
aliqua nominemus. Quotiens aliquis in cibo aut potu plus
accipit, quam necesse est, ad minuta peccata nouerit pertinere;
quotiens plus loquitur, quam oportet, plus tacet,
quam expedit; quotiens pauperem importune petentem
exasperat; quotiens cum sit corpore sanus, aliis ieiunantibus
prandere uoluerit, aut somno deditus tardius ad ecclesiam surgit;
quotiens, excepto filiorum desiderio, uxorem suam cognouerit;
quotiens in carcere positos tardius requisierit, infirmos
tardius uisitauerit; si discordes ad concordiam reuocare neglexerit;
si plus aut proximum, aut uxorem, aut filium, aut seruum
exasperauerit, quam oportet; si amplius fuerit blanditus,
quam oportet; si cuicumque maiori personae aut ex uoluntate,
aut ex necessitate adulari uoluerit; si, pauperibus esurientibus,
nimium deliciosa uel sumptuosa conuiuia preparauerit;
si se aut in ecclesia aut extra ecclesiam fabulis
otiosis (de quibus in die iudicii ratio reddenda est) occupauerit; si
dum incaute iuramus, et cum hoc per aliquam necessitatem
implere non poterimus, utique periuremus, et cum omni

---

facilitate uel temeritate maledicimus, cum scriptum est:
'Neque maledici regnum Dei possidebunt.'"

C. IV. Que sunt uenialia peccata, que post hanc uitam purgantur.

Item Gregorius. [Dialog. lib. IV. c. 9.]
Qualis hinc quisque egreditur, talis in iudicio presentatur:
sed tamen de quibusdam culpis esse ante iudicium
purgationis ignis credendus est, pro eo, quod
ueritas dicit: "Quia si quis in spiritum sanctum blasphemiam
dixerit, neque in hoc seculo remittetur ei
neque in futuro." In qua sententia datur intelligi, quasdam
culpas in hoc seculo, quasdam in futuro posse relaxari.
Quod enim de uno negatur, consequens intellectus
patet, quia de quibusdam conceditur. Sed tamen, ut
predixi, hoc de paruis minimisque peccatis fieri posse credendum
est, sicut est assiduus otiosus sermo, immoderatus
risus, uel peccatum curae familiaris, (que uix sine
culpa uel ab ipsis agitur, qui culpam qualiter declinare debeant
sciunt,) que etiam post mortem grauant, si
adhuc in uita positis minime fuerint relaxata.

---

[PALEA.

C. V. De eodem.

Item Augustinus in libro de uera et falsa
penitentia c. 18.
Qui in aliud seculum distulit fructum conuersionis, prius
purgabitur igne purgationis. Hic autem ignis, etsi,
eternus non sit, miro tamen modo grauis est. Excellit
enim omnem penam, quam umquam aliquis passus est in
hac uita, uel pati potest. ]
Gratian. Alias autem ea tantum delicta significat, quorum
est perpetua infamia. Unde illud Ieronimi: primum itaque sine
crimine etc.
Unde Ieronimus scribit in eadem epistola ad
Titum: [cap. 1.]

C. VI. A die baptismi sine crimine debet inueniri, qui in episcopum est ordinandus.

Primum itaque sine crimine iubetur esse episcopus,
quod alio uerbo ad Timotheum inreprehensibilem nominatum
puto: non quod eo tantum tempore, quo ordinandus est,
sit sine crimine ullo, et preteritas maculas noua conuersatione
diluerit, sed quod ex eo tempore, quo in Christum
renatus est, nulla peccati conscientia mordeatur. Quomodo
enim potest preses ecclesiae auferre malum de medio
eius, qui in delictum simile corruerit? aut qua libertate
peccantem corripere, cum tacitus ipse sibi respondeat,
eadem se admisisse, que corripit?
Gratian. Ecce, quod ordinandus in episcopum, non

---

---

solum tempore suae ordinationis, sed etiam omni tempore post
baptisma a crimine debet esse immunis.

DISTINCTIO XXVI.

GRATIANUS.
I. Pars. Sequitur in utraque epistola: "unius uxoris
uirum" post baptisma uidelicet, non ante baptismum.
Unde Ieronimus scribit ad Oceanum: [epist. 83.]

C. I. Post baptismum debet esse monogamus, qui episcopus est ordinandus.

Unius uxoris uirum, id est monogamum, post baptismum.
Si enim et ante coniugem habuerit, que obierit,
non ei imputatur, cui prorsus nouo nec stupra, nec alia,
que ante fuerunt, iam obsunt.

C. II. Qui ante baptismum habuerit unam, et post baptismum alteram, ordinandus non est.

Augustinus uero econtra testatur, scribens in epistolam
ad Titum.
Acutius intelligunt, qui nec eum, qui catecuminus
uel paganus habuerit alteram, ordinandum censuerunt,
quia de sacramento agitur, non de peccato.
Propter sacramenti sanctitatem sicut femina, si catecumina
uitiata est, non potest post baptisma inter Dei
uirgines consecrari, ita non absurde uisum est bigamum
non peccasse, sed normam sacramenti amisisse non ad
uitae meritum, sed ad ordinationis signaculum.
Unius uxoris uir, episcopus significat ex omnibus gentibus
unitatem uni uiro Christo subditam.
II. Pars. §. 1. Sicut duobus dominis seruire, sic
ab uno Deo apostatare, atque in alterius superstitionem ire
non licet.

C. III. Bigamus probatur, qui ante baptismum habuerit unam et post baptismum alteram.

Item Innocentius [I.] Rufo et Eusebio, et ceteris Episcopis
Macedonibus. [epistol. XXII. c. 2.]
Deinde ponitur, non dici oportere bigamum eum,
qui catecuminus habuerit uxorem atque amiserit, si post
baptismum fuerit aliam sortitus, eamque primam uideri,
que nouo homini copulata sit, quia illud coniugium per
baptismi sacramentum cum ceteris criminibus sit ablatum.
Quod cum de una utique dicitur certe, si tres habuerit in
uetere positus homine uxores, erit ei, que post baptismum
quarta est, sic interpretantibus prima uirginis
eque nomen accipiet, que quarto ducta est loco. Quis (oro)
istud non uideat contra Apostoli esse preceptum, qui ait:
"unius uxoris uirum oportere fieri sacerdotem?" Sed
obicitur, quod in baptismo totum, quicquid in ueteri
homine gestum est, sit solutum. Dicite mihi (ut cum pace
uestra loquar), crimina tantum dimittuntur in baptismo,
an et illa, que secundum Domini precepta ac Dei instituta
complentur? Uxorem ducere crimen est, an non
est crimen? Si crimen est, ergo (ut prefata uenia dixerim)
erit auctor in culpa, qui, ut crimina committerentur,
in paradiso precepit, cum ipse eos benedixit. Si
uero non est crimen, quia quod Deus instituit nefas est
crimen appellari, et Salomon addidit: "Etenim a Deo preparatur
uiro uxor," quomodo creditur inter crimina esse
dimissum quod Deo auctore legitur consummatum?
Quid de talium filiis percensetur? Numquid non erunt admittendi
in hereditatis consortium, qui ex ea suscepti
sunt, que ante baptismum fuit uxor, eruntque appellandi
uel naturales, uel spurii, quia non est legitimum matrimonium,
nisi illud (ut uobis uidetur), quod post baptismum
assumitur? Ipse Dominus, cum interrogaretur a Iudaeis, si
liceret dimittere uxorem, atque exponeret fieri non debere,
addidit: "Quod ergo Deus coniunxit, homo non
separet." Ac ne de his locutus esse credatur, que
post baptismum sortiuntur, meminerint hoc et a Iudaeis

C. II. Qui ante baptismum habuerit unam, et post baptismum alteram, ordinandus non est.

Augustinus uero econtra testatur, scribens in epistolam
ad Titum.
Acutius intelligunt, qui nec eum, qui catecuminus
uel paganus habuerit alteram, ordinandum censuerunt,
quia de sacramento agitur, non de peccato.
Propter sacramenti sanctitatem sicut femina, si catecumina
uitiata est, non potest post baptisma inter Dei
uirgines consecrari, ita non absurde uisum est bigamum
non peccasse, sed normam sacramenti amisisse non ad
uitae meritum, sed ad ordinationis signaculum.
Unius uxoris uir, episcopus significat ex omnibus gentibus
unitatem uni uiro Christo subditam.
II. Pars. §. 1. Sicut duobus dominis seruire, sic
ab uno Deo apostatare, atque in alterius superstitionem ire
non licet.

C. III. Bigamus probatur, qui ante baptismum habuerit unam et post baptismum alteram.

Item Innocentius [I.] Rufo et Eusebio, et ceteris Episcopis
Macedonibus. [epistol. XXII. c. 2.]
Deinde ponitur, non dici oportere bigamum eum,
qui catecuminus habuerit uxorem atque amiserit, si post
baptismum fuerit aliam sortitus, eamque primam uideri,
que nouo homini copulata sit, quia illud coniugium per
baptismi sacramentum cum ceteris criminibus sit ablatum.
Quod cum de una utique dicitur certe, si tres habuerit in
uetere positus homine uxores, erit ei, que post baptismum
quarta est, sic interpretantibus prima uirginis
eque nomen accipiet, que quarto ducta est loco. Quis (oro)
istud non uideat contra Apostoli esse preceptum, qui ait:
"unius uxoris uirum oportere fieri sacerdotem?" Sed
obicitur, quod in baptismo totum, quicquid in ueteri
homine gestum est, sit solutum. Dicite mihi (ut cum pace
uestra loquar), crimina tantum dimittuntur in baptismo,
an et illa, que secundum Domini precepta ac Dei instituta
complentur? Uxorem ducere crimen est, an non
est crimen? Si crimen est, ergo (ut prefata uenia dixerim)
erit auctor in culpa, qui, ut crimina committerentur,
in paradiso precepit, cum ipse eos benedixit. Si
uero non est crimen, quia quod Deus instituit nefas est
crimen appellari, et Salomon addidit: "Etenim a Deo preparatur
uiro uxor," quomodo creditur inter crimina esse
dimissum quod Deo auctore legitur consummatum?
Quid de talium filiis percensetur? Numquid non erunt admittendi
in hereditatis consortium, qui ex ea suscepti
sunt, que ante baptismum fuit uxor, eruntque appellandi
uel naturales, uel spurii, quia non est legitimum matrimonium,
nisi illud (ut uobis uidetur), quod post baptismum
assumitur? Ipse Dominus, cum interrogaretur a Iudaeis, si
liceret dimittere uxorem, atque exponeret fieri non debere,
addidit: "Quod ergo Deus coniunxit, homo non
separet." Ac ne de his locutus esse credatur, que
post baptismum sortiuntur, meminerint hoc et a Iudaeis

---

interrogatum et Iudeis esse responsum. §. 2. Quero,
et sollicitus quero, si una eademque sit uxor eius, qui ante
catecuminus, postea fit fidelis, filiosque ex ea, cum esset
catecuminus suscepit, ac postea, cum fidelis, alios:
utrum sint appellandi fratres, an non habeant postea defuncto
patre herciscundae hereditatis consortium, quibus
filiorum nomen regeneratio spiritualis creditur abstulisse?
Quod cum ita sentire absurdum est, que ratio est
hoc defendi, et uacua magis opinione iactari, quam aliqua
auctoritate roborari, cum non possit inter peccata deputari,
quod lex precepit et Deus adiunxit? §. 3.
Numquid qui catecuminus uirtutibus studuit humilitatem
secutus est, patienciam tenuit, elemosinas fecit,
morti destinatos qualibet ratione eripuit, adulteria exhorruit,
castitatem tenuit, quero, si hec, cum fuerit factus
fidelis, amittit, quia per baptismum totum, quod uetus
homo gesserat, putatur auferri? Aspicias gentilem
hominem Cornelium orationibus atque elemosinis uacantem,
angelum audientem per reuelationem ipsumque
Petrum uidentem; numquid per baptismum hec illi ablata
sunt, propter que ei baptisma uidetur esse concessum?
Si ita creditur, mihi credite, non modicum erratur, quia
quicquid bene gestum fuerit et secundum precepta legalia
custoditum, non potest facientibus deperire. §. 4. Nuptiarum
ergo copula, quia Dei mandato perficitur, non
potest dici peccatum, et quod peccatum non est, solui
inter peccata credi non debet, eritque, integrum
estimare aboleri non posse nomen prioris uxoris, cum non
sit dimissum pro peccato, quod ex Dei uoluntate sit completum.

C. IV. In baptismate culpa dimittitur, non lex coniugii aboletur.

Item Ambrosius in libro de offitiis. [lib.I. c. ult. 80.]
Una tantum, nec repetita nobis copula permittitur, et
in ipso coniugio lex est, non iterare coniugium, nec
secundae coniugis coniunctionem. Quod plerisque mirum
uidetur, cum etiam ante baptisma iterata coniugia
electioni muneris et prerogatiuae ordinationis
impedimenta generent, cum etiam delicta obesse non
soleant si lauacri remissa fuerint sacramento. Sed intelligere
debemus, quia baptismo culpa dimitti potest, lex
aboleri non potest. In coniugio non culpa, sed lex est.
Quod culpae est igitur, in baptismo relaxatur: quod legis,
in coniugio non soluitur. Quomodo autem potest hortator
esse uiduitatis, qui ipse coniugia frequentauerit?
Gratian. Iohannes etiam Baptista, dum Herodem ab incestu
prohiberet dicens: "Non licet tibi habere uxorem fratris

---

tui," euidenter ostendit, inter infideles coniugia esse. Unde datur
intelligi, quod bigami dicuntur non solum qui post baptismum
coniugia frequentant, sed etiam qui ante baptismum unam, et
post baptismum alteram habuisse probantur. §. 1. Bigamus uero
in sacerdotem ordinari non debet, non quia deliquerit secundam
accipiendo uxorem, sed quia prerogatiua exutus est sacerdotis.
Unde Ambrosius in epistola ad Vercellenses: [lib. X.
epist. 82. ait:]

C. V. Non peccat bigamus, sed prerogatiua sacerdotis exuitur.

Qui sine crimine unius uxoris est uir, tenetur ad
legem sacerdotii suscipiendi. Qui autem iterauerit coniugium,
culpam quidem non habet coinquinati, sed prerogatiua
exuitur sacerdotis.

DISTINCTIO XXVII.

GRATIANUS.
I. Pars. Quod autem unius uxoris uir episcopus iubetur
eligi, queritur, an de tempore ordinationis hoc sit accipiendum,
ut tempore suae administrationis eius copula possit fungi, quam
unicam et uirginem sibi desponsauit.
Hoc Martinus Papa prohibet dicens:

C. I. Non ordinetur diaconus, nisi castitatem professus fuerit.

Diaconus qui eligitur, si contestatus fuerit pro accipiendo
matrimonio, et se dixerit in castitate permanere
non posse, hic non ordinetur. Quod si in ordinatione
tacuerit et ordinatus fuerit, et postea matrimonium desiderauerit,
alienus sit a ministerio et uacet a clero.
Gratian. Hac auctoritate datur intelligi, quod illi, qui
habent uxores uel accipere uolunt, nec diacones, nec sacerdotes
fieri possunt, nisi continentiam profiteantur. §. 1. Si uero
diaconus a ministerio cessare uoluerit, contracto matrimonio
licite potest uti. Nam etsi in ordinatione sua castitatis uotum
obtulerit, tamen tanta est uis in sacramento coniugii, quod nec ex
uiolatione uoti potest dissolui coniugium ipsum.
Unde Augustinus in libro de bono coniugali ad
Iulianum: [cap. 10.]

C. II. Nubentes post uotum non sunt abinuicem separandi.

II. Pars. Quidam nubentes post uotum adulteros
asserunt. Ego autem dico, quod grauiter peccant qui
tales diuidunt.

C. III. De eodem.

Item Theodorus.
Si uir uotum uirginitatis habens adiungitur
uxori, postea non dimittat uxorem, sed tribus annis
peniteat.
Ieronimus uero scribit econtra:

C. IV. Dampnabile est uouentibus uelle nubere.

Vouentibus uirginitatem non solum nubere, sed etiam
uelle dampnabile est.

C. V. Dampnationem habebit, si nupserit, que uirginitatem uouit.

Idem contra Iouinianum. [lib. I.]
Si nupserit uirgo, non peccat: non illa uirgo, que semet
cultui diuino dedicauit. Harum enim si qua
nupserit, habebit dampnationem, quia primam fidem irritam
fecit.

C. VI. Que sanctimonialem se esse fingit non ualet nubere.

Item Nicolaus. [Papa I. ad Albinum Viennens.
ecclesiae Archiepiscopum.]
Quod interrogasti de femina, que post obitum
mariti sui sacrum uelamen super caput suum inposuit,
et finxit se sub eodem uelamine sanctimonialem esse,
postea uero ad nuptias rediit: bonum mihi uidetur, quia
per ypocrisim ecclesiasticam regulam conturbare uoluit, et
non legitime in uoto suo permansit, ut penitentiam agat
de illusione nefanda, et reuertatur ad id, quod spopondit,
et in sacro ministerio permaneat, quod inchoauit.

---

[PALEA.

C. VII. Idem ibidem.

Nam si consenserimus, quod omnia sacramenta
ecclesiastica quisque prout uult fingat et non uere faciat
omnis ordo ecclesiasticus turbabitur, nec catholicae fidei
iura consistunt, nec canones sacri rite obseruantur. Quid
enim profuit Simoni Mago baptismum sacrum ficte suscipere,
et in Christianitate permansurum se finxisse, cum per Apostolum,
fraude eius detecta, quod sibi futurum esset prenunciatum
fuit? Ait enim: "Pecunia tua tecum sit in
perditionem: cor enim tuum non est rectum coram Deo.
Penitentiam itaque age ab hac nequitia tua, et roga

---

Deum, si forte remittatur tibi hec cogitatio cordis
tui: in felle enim amaritudinis et obligatione iniquitatis uideo
te esse." Ideo tales, nisi resipiscant, spirituali gladio percutere
censemus. Non enim fas est Spiritui sancto mentiri,
sicut Ananias et Saphira mentiti sunt, et statim perierunt. ]

C. VIII. In sacris ordinibus constituti, non ducant uxores: et si duxerint, separentur.

Item Calixtus Papa. [II.]
Presbiteris diaconibus, subdiaconibus et monachis
concubinas habere, seu matrimonium contrahere penitus
interdicimus; contracta quoque matrimonia ab huiusmodi
personis disiungi, et personas ad penitentiam debere redigi,
iuxta sacrorum canonum diffinitionem iudicamus.
Gratian. Hic distinguendum est, quod uouentium alii sunt
simpliciter uouentes, de quibus Augustinus et Theodorus locuti
sunt, alii sunt, quibus post uotum accedit benedictio consecrationis,
uel propositum religionis, de quibus Ieronimus et Nicolaus
et Calixtus scripserunt.
Unde contra eundem Iouinianum Ieronimus
[lib. I.] scribens, ait:

C. IX. Incestae sunt uirgines, que post consecrationem nubunt.

Virgines, que post consecrationem nupserint, non
tam adulterae sunt, quam incestae.

DISTINCTIO XXVIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Ecce ostensum est, quod nolentes continentiam,
nec ad subdiaconatum, nec ad superiores gradus conscendere
possunt. Unde ad subdiaconatum accedentes, non sine uoto
castitatis iubentur admitti, auctoritate B. Gregorii, qui scribens
Petro Subdiacono [lib. I. epistola 42. in fine] ait:

C. I. Non fiat subdiaconus, qui se caste uicturum non promittit.

Nullum facere subdiaconum presumant episcopi, nisi
qui se uicturum caste promiserit: quia nullus debet ad
ministerium altaris accedere, nisi cuius castitas ante susceptum
ministerium fuerit approbata.

---

C. II. Subdiaconus et supra constituti incontinentes, uxorem aut concubinam ducentes, ecclesiastico beneficio et offitio careant.

Item Innocentius II.
Decernimus, ut hi, qui in ordine subdiaconatus et supra
uxores duxerint aut concubinas habuerint, offitio atque
ecclesiastico beneficio careant. Cum enim ipsi templum,
uasa Domini, sacrarium Spiritus sancti debeant esse et
dici, indignum est, eos cubilibus et immunditiis deseruire.

C. III. Caste se uicturos promittant qui in diaconos uel presbiteros ordinantur.

Item ex Concilio Tolletano V.
II. Pars. Quando Presbiteri et diacones per Parrochias
constituuntur, oportet eos professionem episcopo
suo facere, ut caste et pure uiuant sub timore Dei, ut,
dum eos talis professio obligat, uitae sanctae disciplinam
retineant.

C. IV. Qui longam sui corporis continentiam non habet, in episcopum eligi non debet.

Item Gregorius nobilibus ciuibus Neapolim.
[lib. VIII. epist. 40.]
III. Pars. Priusquam ad nos scripta uestra discurrerent,
Iohannem diaconum, qui ab altera parte electus
est, paruulam habere filiam, quorumdam relatione cognouimus;
unde, si rationem uoluissent attendere, nec alii
eum eligere, nec ipse debuerat consentire. Nam qua presumptione
ad episcopatum audet accedere, qui adhuc
longam corporis sui continentiam, filia teste, conuincitur
non habere?

C. V. Ad subdiaconatum accessuri continentiam profiteantur.

Item ex Concilio Tolletano II. [c. 1.]
IV. Pars. De his, quos uoluntas parentum a primis
infantiae annis clericatus offitio manciparit, id statuimus
obseruandum, ut mox detonsi, uel ministerio
lectorum contraditi, in domo ecclesiae sub episcopali
presentia a preposito sibi debeant erudiri. At ubi octauum
decimum etatis suae compleuerint annum, coram totius
cleri plebisque conspectu uoluntas eorum de expetendo
coniugio ab episcopo perscrutetur; quibus si gratia castitatis
(Deo inspirante) placuerit, et promissionem castimoniae

---

suae absque coniugali necessitate se spoponderint
seruaturos, qui tanquam appetitores arctissimae uiae
lenissimo iugo Domini subdantur, ac primum subdiaconi
ministerium, habita probatione professionis suae,
a uicesimo anno suscipiant. Quod si inculpabiliter ac inoffense
uiginti quinque annos peregerint, ad diaconii
offitium (si adimplere posse ab episcopo probantur),
promoueri debent. Cauendum tamen est his, ne quando
suae sponsionis inmemores aut ad terrenas nuptias aut
ad furtiuos concubitus ultro recurrant. Quod si forte
fecerint, ut sacrilegii rei ab ecclesia habeantur extranei.
Quibus autem uoluntas propria interrogationis tempore
desiderium nubendi persuaserit, concessam ab Apostolo
licentiam auferre non possumus, ita ut, cum prouectae
etatis in coniugio positi, renunciaturos se pari consensu
operibus carnis spoponderint, ad sacros ordines aspirent.

C. VI. In coniugio constitutus ad sacerdotium assumi non debet.

Item ex Concilio Arelatensi II. [c. 2.]
V. Pars. Assumi aliquem ad sacerdotium in coniugii
uinculo constitutum non oportet, nisi fuerit promissa
conuersio.

C. VII. Non ordinentur Diaconi, qui castitatem non profitentur.

Item ex eodem III.
Preterea placuit, ut deinceps non ordinentur diacones
coniugati, nisi qui prius conuersionis proposito
confessi fuerint castitatem.
Gratian. Verum illa priori auctoritate diaconibus uidetur
permitti coniugium, cum ad sacerdotium tantum coniugati prohibentur
assumi. Porro sequenti uidetur permitti subdiaconibus,
cum de diaconibus specialiter precipitur, ut sine probatione
castitatis non ordinentur.
Hoc idem in Anchiritana Sinodo uidetur esse permissum,
in qua [c. 10.] sic statutum est:

C. VIII. Diaconi non prohibeantur a ministerio pro nuptiis, si in ordinatione dicunt, se continere non posse.

Diaconi quicumque ordinantur, si in ipsa ordinatione
protestati sunt, dicentes, se uelle habere uxores, nec
posse se continere, hi, si postea ad nuptias uenerint,

---

maneant in ministerio, propterea quod his licentiam dederit
episcopus. Quicumque sane tacuerint, et susceperint
manus inpositionem professi continentiam, si postea ad
nuptias conuenerint, a ministerio cessare debent.

C. IX. Presbiter ducens uxorem, ab ordine deponatur.

Item ex Concilio Neocesariensi. [c. I.]
VI. Pars. Presbiter si uxorem duxerit, ab ordine
illum deponi debere. Quod si fornicatus fuerit, uel
adulterium commiserit, extra ecclesiam abici et ad penitentiam
inter laicos redigi oportet.

C. X. De eo, qui relictam cuiusdam diaconi duxit uxorem.

Item Gregorius. [lib. XI. epist. 59.]
VII. Pars. Quia sunt culpae, in quibus culpa est relaxare
uindictam, querenda est semper ueritas, ut inquiri debeat,
utrum accusatum noxa condempnet, an a pena innocentia
patefacta subducat. Itaque peruenit ad nos, Fantinum
defensorem ultionem exercere in Petrum latorem presentium
uoluisse, pro eo, quod (quantum dicitur) relictam
cuiusdam diaconi, tempore quo conductor fuerit, marito
tradiderit. Sed quoniam iste coniugem diaconi asserit non
fuisse, dicens, nec eam uirginem ad eum uenisse, denique
nec religiosam uestem mutasse, postquam ille in
sacro ordine promotus est, adiciens etiam, priusquam ad
diaconem ueniret et postea, illam praua opinione
uixisse: Ideo fraternitatem tuam his hortamur affatibus, ut
cum Dei, sicut decet, timore causam hanc subtili omnino
inuestigatione perquiras et, si in coniugio diaconi mulierem,
de qua agitur, fuisse constiterit, et suprascriptus
lator memorato defensori et rectori patrimonii ad uindictam
modis omnibus tradatur, et cum competenti emendatione
hi, qui male sociati sunt, disiungantur. Si uero in eius
coniugio non fuerit, memoratum Fantinum ex nostro
mandato commonere te uolumus, ut ei facere nil presumat,
nec falsa illum accusatione in aliquo pregrauet.

C. XI. De uxore presbiteri uel diaconi, si alii se coniunxerit.

Item ex Concilio Aurelianensi. [I. c. 13.]
Si se cuiquam mulier duplici coniugio presbiteri uel
diaconi relicta coniunxerit, aut castigati separentur, aut
certe, si in criminis intentione perstiterint, pari excommunicatione
plectantur.

C. XII. De eodem.

Item ex Concilio Martini papae.
Si qua uidua episcopi uel presbiteri aut diaconi maritum
accepit, nullus clericus, nulla religiosa persona
cum ea conuiuium sumat, numquam communicet; morienti
tamen ei sacramentum subueniat.

C. XIII. Cuiusdam episcopi ordinatio differtur, quia uxorem habet et filios.

Item Pelagius Cetego Patricio.
VIII. Pars. De Siracusanae urbis antistite optaueramus
in ipso initio gloriae uestrae desideriis obedire, nisi
nos multiplex ratio ipsius non paucis temporibus ordinationem
differre sacerdotii coegisset, ob hoc, quod uel
personae qualitas (sicut et uos nostis melius), uel superstes
uxor aut filii (per quos ecclesiastica solet periclitari
substantia), nostros animos diutius ab eius ordinatione
suspenderet. Et quantum ad cautelam humanam
pertinet, integro anno pene distulimus, opinantes, quod in
melius Siracusanorum prouenire posset electio. Sed quia
in uoluntatis suae proposito inreuocabiliter perstiterunt,
et nullus est alius repertus in ecclesia eadem, nisi longioribus
adhuc temporum differretur spatiis; ne paulo
amplius insanirent (sicut filii uestri uiri magnifici pretoris
testificatione didicimus), inter huiusmodi ambiguitates
illud consultius iudicauimus faciendum, ut congrua prouidentia
causam, propter quam principalis constitutio habentem
filios et uxorem ad episcopatus ordinem promoueri
prohibet, salua dispositione concilii muniremus.
Qua de re summo studio ab eodem Siracusanae urbis episcopo
priusquam a nobis contingeret ordinari, huiusmodi
exegimus cautionem, per quam et suam fateretur,
quantula esset, presentis temporis habita rerum descriptione
substantiam, et nichil umquam per se, aut per filios et
uxorem, siue quamlibet propinquam aut domesticam uel
extraneam forte personam de rebus audeat usurpare
ecclesiae, et uniuersa sui episcopatus quesita tempore
ecclesiae suae dominio sociaret, nichil ultra id, quod
modo descriptum est, suis filiis uel heredibus relicturus.
Gratian. Ecce hac auctoritate electus in episcopatum prohibetur
habere uxorum et filios. Eligi autem ad episcopatum
non debet, nisi aut sacerdos aut diaconus; subdiaconus uero non,
nisi necessitate cogente. Siue ergo presbiter siue diaconus siue

---

subdiaconus fuerit, apparet, quod in prefatis ordinibus constituti
licite matrimonio possunt uti. §. 1. Quia ergo auctoritate
Gregorii, qui relictam diaconi marito tradidit, puniendus est; item
in Neocesariensi concilio presbiter ducens uxorem, non diaconus,
iubetur deponi; item in Anchiritana sinodo diaconi, qui in ordinatione
sua dicunt, se uelle habere uxores, si postea ad nuptias
uenerint, non prohibentur a ministerio: patet, quod nec diaconi,
nec subdiaconi sunt prohibendi a coniugio. Sed quod de electione
obicitur, uerum quidem est in episcopatum non eligendum, nisi
in sacris ordinibus constitutum; sed ipsum uxorem habere et filios,
non repugnat premissis auctoritatibus de continentia clericorum.
§. 2. In laicali enim habitu, uel in minoribus ordinibus constitutus
potuit habere uxorem et filios: postea ex consensu uxoris
continentiam professus subdiaconatum uel diaconatum uel presbiterii
gradum adeptus fuerat, et tamen uxori et filiis ipsum
necessaria subministrare oportebat. §. 3. Illud autem
Gregorii duobus modis soluitur: uel quia ecclesia illa, cui diaconus
ille militauerat, nondum continentiae uotum susceperat
in diaconibus et reliquis ministris; uel quia (sicut de electo in
episcopum supra scriptum est) ante subdiaconatum memoratus
diaconus eam in uxorem duxerat. §. 4. Illud autem Neocesariensis
et Anchiritanae sinodi uel ex tempore, uel ex loco intelligitur: ex
tempore, quia nondum introducta erat continentia ministrorum
altaris; ex loco quia utraque sinodus orientalis est, et orientalis
ecclesia non suscipit generale uotum castitatis. Hoc tamen diligenti
obseruatione custodit, ut post adeptum sacerdotium, defuncta
priore uxore, cum qua sacerdos factus fuerat, si alteram duxerit,
deponatur.
Item opponitur illud, quod legitur in canone
Apostolorum: [c. 6. al. 5.]

C. XIV. Presbiter causa religionis non contempnat propriam uxorem.

IX. Pars. Si quis docuerit, sacerdotem sub obtentu
religionis propriam uxorem contempnere, anathema sit.

C. XV. Anathema sit, qui presbiterum coniugatum occasione nuptiarum discernit.

Item ex Concilio Gangrensi. [c. 4.]
Si quis discernit presbiterum coniugatum, tanquam
occasione nuptiarum quod offerre non debeat, et ab eius
oblatione ideo abstinet, anathema sit.

C. XVI. Ab offitio abstineat presbiter non legalibus nuptiis detentus.

Item ex VI. Sinodo. [c. 26.]
X. Pars. Presbiterum, non legalibus nuptiis detentum,
cathedram quidem habere, sed ab offitio abstinere

---

precipimus. Sufficit enim huiusmodi ei indulgentia,
quia benedicere aliis eum, qui uulnera sua debet curare,
consequens non est. Benedictio enim sanctificationis traditio
est. Qui uero hanc non habet propter delictum ignorantiae,
quomodo aliis tradet? Non enim publice
neque priuate benedicat, nec corpus Domini dispenset aliis,
nec alio modo ministret; sed sufficiat ei, quod presidet, et
inploret a Deo, ut dimittatur ei iniquitas ignorantiae suae.
Manifestum est autem, quod et huiusmodi non legitimae
nuptiae soluentur, et nullatenus uir accessum habeat
ad eam, propter quam sacro ministerio priuatus est.

C. XVII. De presbiteris non est laicis iudicandum.

Item Nicolaus ad consulta Bulgarorum. [c. 70.]
XI. Pars. Consulendum decernitis utrum presbiterum
habentem uxorem debeatis sustentare et honorare,
an a uobis proicere. In quo respondemus: Quoniam
licet ipsi sint ualde reprehensibiles, uos tamen Deum conuenit
imitari, qui solem suum facit oriri super bonos et
malos. Deicere enim a uobis ideo non debetis,
quoniam nec Iudam Dominus, cum esset mendax discipulus,
a numero apostolorum deiecit. Verum
de presbiteris uobis, qui laici estis, nec iudicandum est,
nec de uita eorum quicquam inuestigandum; sed episcoporum
iudicio, quicquid illud sit, est reseruandum.

DISTINCTIO XXIX.

GRATIANUS.
Sed notandum est, quod secundum Ysidorum pleraque
capitula ex causa, et loco, et tempore, consideranda sunt.
Ait enim:

C. I. Ex tempore, et loco et persona et causa regulae canonum intelligantur.

Sciendum est, quod pleraque capitula ex causa, ex
persona, ex loco, ex tempore consideranda sunt, quorum
modi, quia medullitus non indagantur, in erroris laborinthum
nonnulli intricando impinguntur, cum ante iudicant, quam
intelligant; ante inculpant, quam iterando lecta perquirant.
Hinc etiam Gregorius ait:

C. II. Pro uarietate rerum temperantur regulae sanctorum.

Regulae sanctorum Patrum pro tempore, loco et persona
negotio instante necessitate traditae sunt.

[C. III.] Pro diuersitate locorum temporum et hominum scripturae intelligendae sunt.

Item Ieronimus in epistola ad Ephesios.
Necesse est, ut iuxta diuersitates temporum et locorum
et hominum, quibus scriptae sunt, diuersas et causas et
argumenta et origines habeant. Et quomodo B. Iohannes
in apocalipsi sua septem scribens ecclesiis in unaquaque
earum specialia uel uitia reprehendit, uel uirtutes probat,
ita et S. apostolus Paulus per singulas ecclesias uulneribus
medetur illatis, nec ad instar imperiti medici uno colirio
omnium oculos uult curare.

DISTINCTIO XXX.

GRATIANUS.
I. Pars. Illud autem, quod in canone apostolorum, et in
Gangrensi concilio, et in VI. sinodo legitur, ex causa consideratur
et ex tempore. Causa fuit heresis Manicheorum, que
coniugium detestabatur, sicut etiam quorumdam superstitio
multa in Catholicorum detestacione introduxisse inuenitur, contra
quos in Gangrensi Concilio statutum legitur:

C. I. De multimoda supersticione hereticorum, quos Gangrense concilium anathematizauit.

[Conc. Gangr. c. 16.]
Si qui filii parentes, maxime fideles, deseruerint occasione
Dei cultus, hoc iustum esse iudicantes, et non potius
debitum honorem parentibus reddiderint, ut hoc ipsum in
eis uenerentur, quod fideles sunt, anathema sint.

C. II. Item de eodem. [ib. c. 17.]

Quecumque mulier, religioni iudicans conuenire,
comam sibi amputauerit, quam Deus ad uelamen eius et
ad memoriam subiectionis illi dedit, tanquam resoluens ius
subiectionis, anathema sit.

C. III. De eodem. Item ex eodem. [c. 14.]

Si qua mulier derelicto uiro discedere uoluerit, soluto
uinculo coniugali, nuptias condempnando, anathema sit.

C. IV. De eodem. Item ex eodem. [c. 10.]

Si quis propter Deum uirginitatem professus in
coniugio positos per arrogantiam uituperauerit, anathema
sit.

C. V. Item de eodem. [ib. c. 9.]

Si quis uel uirginitatem, uel continentiam professus,
tanquam abominabiles nuptias iudicat, et non propter hoc
solum, quod continentiae et uirginitatis bonum sanctum
propositum sit, anathema sit.

C. VI. Item de eodem. [ib. c. 13.]

Si qua mulier suo proposito utile iudicans, ut uirili
ueste utatur, propter hoc uiri habitum imitetur
anathema sit.

C. VII. Item de eodem. [ib. c. 18.]

Si quis, tanquam hoc continentiae conuenire iudicans,
die dominico ieiunauerit in eiusdem diei contemptum, anathema
sit.

C. VIII. Item de eodem. [ib. c. 19.]

Si quis eorum, qui in proposito sunt continentiae, propter
necessitatem corporalem superbiat, et ieiunia communia
putauerit contempnenda, tocius ecclesiae perfectam in
sua conscientia iudicans rationem, anathema sit.

C. IX. Item de eodem. [ib. c. 20.]

Si quis per superbiam, tanquam perfectum se existimans,
conuentus, qui per loca et basilicas sanctorum
martirum fiunt, uel accusauerit, uel etiam oblationes, que
ibidem celebrantur, spernendas esse crediderit, memoriasque
Sanctorum contempnendas, anathema sit.

C. X. Item de eodem. [ib. c. 3.]

Si quis docet, domum Dei contemptibilem esse debere
et congregationes, que in ea fiunt, anathema sit.

C. XI. Item de eodem. [ib. c. 6.]

Si quis extra ecclesiam priuatim populos congregans
contempnat ecclesiasticas sanctiones, ipsam ecclesiam
apud se sine episcopi consilio cum presbitero agat
anathema sit.

C. XII. Item de eodem. [ib. c. I.]

Si quis nuptias in accusatione duxerit, et mulierem
fidelem ac religiosam cum uiro suo dormientem abhominandam
crediderit aut etiam accusandam, tamquam non posse
coniugatos in regnum Dei ingredi, anathema sit.

C. XIII. Item de eodem. [ib. c. 2.]

Si quis carnem manducantem ex fide cum religione,
preter sanguinem et ydolo inmolatam et suffocatam,
crediderit condempnandum, tanquam spem non habentem,
qui eam manducat, anathema sit.

C. XIV. Item de eadem. [ib. c. 15.]

Si quis dereliquerit proprios filios, et non eos
aluerit et (quod pietatis est) necessaria non prebuerit,
sed sub occasione continentiae negligendos putauerit,
anathema sit.

C. XV. Item de eodem. [ib. c. 12.]

Si quis uirorum putauerit sancto proposito (id est continentiae)
conuenire, ut pallio utatur, tamquam ex eo iustitiam
habiturus, et reprehendat uel iudicet alios, qui cum

---

reuerentia birris utuntur et alia ueste communi, que in usu
est, anathema sit.

C. XVI. Item de eodem. [ib. c. ultimo]

II. Pars. Hec scripsimus, non abscindentes eos,
qui in ecclesia Dei secundum scripturas propositum sanctum
continentiae eligunt, sed eos, qui suscipiunt habitum eius
et in superbiam efferuntur aduersus eos, qui simplicius
uiuunt. Sed et hos condempnamus, qui se extollunt aduersus
scripturas et ecclesiasticos canones, et noua introducunt
precepta. Nos autem et uirginitatem cum humilitate admiramur,
et continentiam cum castitate et religionem
Deo acceptissimam dicimus, et renunciationes secularium
negotiationum atque actuum cum humilitate
approbando laudamus, et nuptiarum uinculum quod
secundum castitatem perdurat, honoramus, et diuites cum
iustitia et operibus bonis non abicimus.

C. XVII. Anathematizatur, qui Manicheorum supersticiones sequitur.

Item ex Concilio Martini Papae.
Si quis presbiter propter publicam penitentiam a
sacerdote acceptam absque aliqua necessitate die dominica
pro quadam religione ieiunauerit, sicut Manichei,
anathema sit. §. 1. Similiter et quod ab apostolis
traditum canon tenet antiquus, placuit, ut per omnes
dominicas et per omnes dies pascae usque ad quinquagesimam
non prosternant se in oratione
humilitatis, sed recto uultu ad Dominum orationis fungantur
offitio, quia in his diebus gaudium resurrectionis
Domini celebramus. Si quis etiam non pro
abstinentia, sed pro exsecratione escarum abstinet
placuit sancto concilio, ut pregustet, et sic, si uult abstinere,
abstineat. Si autem spernit, ita ut olera cocta cum carnibus
non degustet, iste non obediens, nec suspitionem
heresis a se remouens, deponatur de ordine clericatus.

DISTINCTIO XXXI.

GRATIANUS.
I. Pars. Tempus quia nondum erat institutum, ut
sacerdotes continentiam seruarent.
Unde Gregorius scribit Petro Subdiacono Siciliae:
[lib. I. epist. 42.]

C. I. Qui castitatem non promisit, ab uxore sua separari non cogatur.

Ante triennium omnium ecclesiarum subdiaconi Siciliae
prohibiti fuerant, ut more Romanae ecclesiae suis uxoribus
nullatenus misceantur. Quod mihi durum atque incompetens
uidetur, ut, qui usum continentiae non inuenit,
neque castitatem promisit, compellatur a sua uxore
separari, atque per hoc (quod absit) in deterius cadat.
Inde uidetur mihi, ut a presenti die episcopis omnibus
dicatur, ut nullum facere diaconum presumant, nisi qui se
uicturum caste promiserit, quatenus et preterita mala que
proposito mentis appetita non sunt, uiolenter non exigantur
et futura caute caueantur. §. 1. Qui uero post eandem
prohibitionem, que ante triennium facta est, continenter
cum suis coniugibus uixerint, laudandi atque remunerandi
sunt, atque ut in bono suo permaneant exhortandi.
§. 2. Eos autem, qui post prohibitionem factam a suis se
uxoribus continere noluerint, ad sacrum ordinem nolumus
promoueri, quia nullus debet ad altaris ministerium accedere,
nisi cuius castitas ante susceptum ministerium fuerit
approbata.
II. Pars. Gratian. Causa uero huius institucionis mundicia
fuit sacerdotalis ut libere cunctis diebus orationi possent
uacare. Si enim (ut Apostolus ait) ab uxoribus est cessandum,
ut expeditius orationi uacemus, ministris itaque altaris,
quibus cotidiana necessitas orandi incumbit, numquam coniugali
offitio uacare permittitur.
Unde Beda super Lucam [ad cap. I.] ait:

C. II. Sacerdotibus semper castitas obseruanda precipitur.

Sacerdotibus, ut semper ualeant altari assistere
semper ab uxoribus continendum, semper castitas obseruanda
precipitur.

C. III. Qui diuinis sacramentis deseruiunt, continentes esse oportet.

Item in Concilio Cartaginensi II. [cap. 2.]
Episcopos, presbiteros diacones ita ut placuit,
et decet sacrosanctos antistites aut sacerdotes,
aut Leuitas, uel qui sacramentis diuinis inseruiunt, continentes
esse decet in omnibus.

C. IV. Sacerdotes et Leuitae suis non misceantur uxoribus.

Item Innocentius I. Victricio Rotomagensi Episcopo.
[epist. II. cap. 9.]
Tenere debet ecclesia omni modo, ut sacerdotes et
Leuitae cum uxoribus suis non misceantur, quia ministerii
cotidiani necessitatibus occupantur. Scriptum est enim:
"Sancti estote, quoniam sanctus sum, Dominus Deus
uester." Nam priscis temporibus anno uicis suae de
templo non discedebant (sicut de Zacharia legimus, nec
domum suam omnino tangebant, quibus utique propter
sobolis successionem usus fuerat relaxatus, quia ex alia
tribu et preterquam ex semine Aaron ad sacerdotium
nullus accedere precipiebatur: quanto magis hi sacerdotes
et Leuitae pudicitiam ex die ordinationis suae obseruare
debent, quibus uel sacerdotium, uel ministerium
sine successione est, nec preterit dies, qua uel a sacrificiis
diuinis, uel a baptismatis offitio uacent?

---

[ PALEA.

C. V. Item ibidem.

Nam sicut Paulus ad Corinthios scribit, dicens:
"Abstinete uos ad tempus, ut uacetis orationi," et hoc
utique laicis precepit: multo magis sacerdotes, quibus
orandi et sacrificandi iuge sacrificium est, semper debebunt
ab huiusmodi consortio abstinere. ]

C. VI. Qui ab uxoris offitiis abstinent, ad sacrificia admittantur.

Idem Exsuperio Tolletano Episcopo. [epist. III. c. I.]
Eos ad sacrificia admitti fas sit, qui uel cum uxore
non exerceant offitium carnale.

C. VII Sacerdoti, cui semper est orandum, semper est matrimonio carendum.

Item Ieronimus contra Iouinianum. [lib. I.]
Si laicus et quisque fidelis non potest orare, nisi
careat offitio coniugali, sacerdoti, cui semper offerenda
sunt sacrificia, semper orandum est; si semper orandum
est, semper ergo matrimonio carendum.
Gratian. Quod autem Manicheorum causa de coniugio
sacerdotum illud supra dictum sit, ex Gangrensi Concilio
apparet, in quo [cap. I.] sic statutum legitur:

C. VIII. Anathema sit, qui nuptias uituperat.

Si quis uituperat nuptias, et dormientem cum uiro suo
fidelem ac religiosam detestatur aut culpabilem estimat,
uelut que regnum Dei introire non possit, anathema sit.

C. IX. De eodem.

Item ex eodem. [cap. 9.]
Quicumque uirginitatem custodiens aut continentiae
studens, uelut horrescens nuptias, nec propter hoc, quod
bonum et sanctum est, nomen uirginitatis assumit, anathema
sit.
III. Pars. Gratian. Potest et aliter intelligi illud, quod
in canone apostolorum legitur, ut iste sit sensus capituli: "Si
quis docet sacerdotem uxorem suam contempnere," non uxorem
quam in sacerdotio accepit, sed quam, dum esset adhuc laicus uel
in minoribus ordinibus constitutus, sibi copulauit, cum qua continentiam
professus est, cum ad sacros ordines conscenderet
quam nullus debet contempnere, hoc est, ab animo et cura sua
abicere, quin ei necessaria prouideat. Probatur autem hec
interpretatio auctoritate Leonis Papae, qui [epist. XC.
cap. 3.] scribens Rustico Narbonensi Episcopo ait:

C. X. Ministris altari episcopis et presbiteris

eadem lex est continentiae.
Lex continentiae eadem est altaris ministris, que episcopis
aut presbiteris, qui cum essent laici siue lectores,
licite et uxores ducere, et filios procreare potuerunt; sed
cum ad predictos peruenerunt gradus, cepit eis non licere
quod licuit. Unde, ut de carnali fiat spirituale coniugium,
oportet eos nec dimittere uxores, sed qui habent sic
habere uideantur quasi non habeant, quo et salua sit
caritas conubiorum, et cessent opera nuptiarum.

C. XI. Episcopus uel presbiter uxorem propriam a sua

cura non abiciat.
Item Leo IX. contra epistolam Nicetae Abbatis.
Omnino confitemur, non licere episcopo, presbitero,
diacono, propriam uxorem causa religionis abicere a cura
sua, sed ut ei uictum et uestitum largiatur, sed non ut
cum illa ex more carnaliter iaceat. Sic et sanctos apostolos
legimus egisse, B. Paulo apostolo dicente: "Numquid
non habemus potestatem sororem mulierem circumducendi,
sicut frater Domini et Cephas?" Vide insipiens,
quia non dixit: numquid non habemus potestatem
sororem mulierem "amplectendi?" sed "circumducendi,"
scilicet ut mercede predicationis sustentaretur ab eis,
nec tamen deinceps foret inter eos ulterius carnale coniugium.
Gratian. Hinc et illud Gregorii in dialogo: "Presbiter
quidam" require infra. §. 1. Ut igitur ex his auctoritatibus
apparet, sacerdotes, uxoribus, quas in laicali habitu uel in
minoribus ordinibus constituti sibi legitime copularunt, necessaria
subministrare, debita uero reddere non ualent.
IV. Pars. §. 2. Sed obicitur illud Tripartitae ystoriae:
[libro II. capite 14.]

C. XII. Dissuasu Pahfnucii Nicena sinodus non constituit, ne presbiteri cum suis uxoribus dormirent.

Nicena sinodus uolens corrigere uitam hominum in
ecclesiis commorantium, posuit leges, quas canones uocamus,
in quorum tractatu uidebatur aliquibus introducere
legem, ut episcopi, presbiteri, diaconi, subdiaconi cum
coniugibus, quas ante consecrationem duxerunt non dormirent.
Surgens autem Pahfnucius confessor contradixit,
honorabiles confessus nuptias, et castitatem dicens
esse cum propria coniuge concubitum, suasitque concilio,
ne talem ponerent legem, grauem esse asserens causam,
que aut ipsis aut eorum iugalibus occasio fornicationis
existeret. Et hoc quidem Pahfnucius (licet nuptiarum
esset inexpertus) exposuit, sinodusque laudauit sententiam
eius, et nichil ex hac parte sanciuit, sed hoc in uniuscuiusque
uoluntate, non necessitate permisit.

C. XIII. Non in perpetuum, sed tempore oblationis a

complexu suarum uxorum sacerdotes abstineant.
Item VI. Sinodus. [cap. 13.]
Quoniam in Romani ordine canonis esse traditum

---

cognouimus, eos, qui ordinati sunt diaconi uel presbiteri,
confiteri, quod iam non suis copulentur uxoribus:
antiquum sequentes canonem apostolicae diligentiae et
constitucionis, sacrorum uirorum legales nuptias amodo
ualere uolumus, nullo modo cum uxoribus suis eorum
conubia dissoluentes, aut priuantes eos familiaritate ad
inuicem in tempore oportuno. Quicumque ergo dignus
inuentus fuerit subdiaconali ordinatione, aut diaconali,
aut sacerdotali, hi nullo modo prohibeantur ad talem
ascendere gradum pro uxoris suae cohabitatione; nec
in tempore ordinationis suae profiteri cogantur, quod
abstinere debeant a legalis uxoris familiaritate.
Item: §. 1. Oportet eos, qui altari ministrant, in tempore
oblationis sanctorum continentes esse in omnibus, ut a Deo
possint consequi que simpliciter postulant. §. 2. Si quis
igitur presumpserit contra apostolicos canones aliquos
presbiterorum, diaconorum priuare a contactu et
communione legalis uxoris suae, deponatur. §. 3.
Similiter et presbiter aut diaconus, qui religionis causa
uxorem suam expellit, excommunicetur; si uero in hoc
permanserit, deponatur.
Gratian. Hoc autem ex loco intelligendum est. Orientalis
enim ecclesia, cui VI. sinodus regulam uiuendi prescripsit, uotum
castitatis in ministris altaris non suscepit.
Unde Stephanus papa ait: [in I. actione Sinodi, ab ipso
in basilica Lateranensi congregatae]

C. XIV. Occidentalis, non orientalis ecclesia castitatis obtulit uotum.

V. Pars. Aliter se habet orientalium ecclesiarum traditio,
aliter huius sanctae Romanae ecclesiae. Nam eorum
sacerdotes, diaconi atque subdiaconi matrimonio
copulantur; istius autem ecclesiae uel occidentalium
nullus sacerdotum a subdiacono usque ad episcopum
licentiam habet coniugium sortiendi.
VI. Pars. Gratian. Similiter et capitulum Nicolai ex
loco consideratur, quia gens Bulgarorum nouiter conuersa ad
fidem propositum sacrae religionis ex integro assumere nondum
didicerat. §. 1. Quod autem in c. VI. sinodi presbiter non
legitimis nuptiis detentus punitur, non legales nuptiae secundae
intelligendae sunt, a quibus auctoritate canonica quilibet sacerdos
debet esse inmunis. Illud autem Gangrensis concilii: "Si
quis discernit presbiterum coniugatum, etc." similiter intelligendum
est uel localiter traditum, uel coniugatum ab ea appellatum,
quam ante tempus suae ordinationis duxerat. §. 2. Illud quoque
Martini papae: "Si subdiaconus secundam duxerit
uxorem," non dissimiliter intelligendum est. primam enim uxorem
ante subdiaconatum habere permittitur, qua defuncta uel

---

castitatem professa promouetur iste ad subdiaconatum. Promotus
autem, si secundas desiderauerit nuptias, sententiae Martini
Papae subiacebit.

DISTINCTIO XXXII.

GRATIANUS.
I. Pars. Seruanda est ergo continentia ab omnibus in
sacris ordinibus constitutis.
Unde Leo Papa [ad Anastasium epist. LXXXII.
cap. 3. et 4.] ait:

C. I. Neque etiam subdiaconis conubium conceditur.

Cum sacerdotum tam excellens est electio, ut hec,
que in aliis membris ecclesiae non uocantur ad culpam in
illis tamen habeantur illicita. Cum enim extra clericorum
ordinem constitutis nuptiarum societati et filiorum procreationi
studere sit liberum, ad exhibendam tamen
perfectae continentiae puritatem nec subdiaconibus carnale
quidem conubium conceditur, ut et qui habent sint tamquam
non habentes, et qui non habent permaneant singulares.
Quod si in hoc ordine, qui quartus extat a
capite, dignum est custodiri, quanto magis in primo, uel
secundo tertioue seruandum est, ne aut leuitico aut
presbiterali honore, aut episcopali excellentia quisquam
idoneus existimetur qui se a uoluptate luxuriae nec
dum refrenasse detegitur.

---

[PALEA.

C. II. Item Gregorius Leoni Episcopo Catinensi,

libro III. epistola 34.
Multorum relatione comperimus, hanc apud uos olim
consuetudinem tenuisse, ut subdiaconi suis licite miscerentur
uxoribus. Quod ne denuo quisquam presumeret
a Seruo dei sedis nostrae diacono ex auctoritate nostri decessoris
est isto modo prohibitum, ut eodem tempore ii, qui
iam uxoribus fuerant copulati, unum e duobus eligerent, id
est, aut a suis uxoribus abstinerent, aut certe ministrare
nulla ratione presumerent. Et quantum dicitur, Speciosus
tunc subdiaconus pro hac re ab administrationis se suspendit
offitio, et usque in obitus sui tempus notarii quidem gessit
offitium, et a ministerio, quod subdiaconum oportuerat exhibere,
cessauit. Et post aliqua: §. 1. De cetero uero fraternitas
tua sit omnino sollicita, ut quos ad hoc iam offitium
contigerit promoueri, hoc quam maxime diligenter

---

inspiciat, ne si uxores habent, miscendi se cum eis licentia
potiantur, sed ad similitudinem sedis apostolicae eos cuncta
obseruare sua nichilominus districtione constituat. ]

C. III Extra sacros ordines constituti ducant uxores et ab ecclesia stipendia accipiant.

Item Gregorius Augustino Anglorum Episcopo.
[cap. 2. ad secundam interrogationem]
Si qui uero sunt clerici extra sacros ordines constituti,
qui se non possunt continere, sortiri uxores debent, et stipendia
sua exterius accipere, quia et de eisdem Patribus
nouimus scriptum, quod diuidebatur singulis, prout
cuique opus erat. De eorum ergo stipendio cogitandum
atque prouidendum est, et sub ecclesiastica regula tenendi
sunt, ut bonis moribus uiuant, et canendis psalmis inuigilent,
et ab omnibus illicitis et cor et linguam et corpus
Deo auctore conseruent.

C. IV. Subdiacono uxorem ducere non licet.

Item Nicolaus Papa [I.] Adoni Viennensi
Archiepiscopo.
De illo clerico Alwico nomine, quem per ordines
ecclesiasticos usque ad subdiaconatum uixisse dicitis,
cur uestra auctoritate uxorem duxerit, miramur, eo quod
nulli umquam (exceptis illis, quibus ecclesiastica regula
habere permittit) uxorem ducendi licentiam damus.

C. V. Non audiatur missa presbiteri concubinam habenti.

Item Nicolaus Papa [II.] omnibus Episcopis.
II. Pars. Nullus missam audiat presbiteri, quem
scit concubinam indubitanter habere aut subintroductam
mulierem. Unde etiam ipsa sancta sinodus hoc capitulum
sub excommunicatione statuit, dicens: Quicumque sacerdotum
diaconorum etc., sicut in subsequenti c. Alexandri
[II.] continetur.

C. VI. Non est audienda missa presbiteri, qui concubinam habet.

Item Alexander II.
Preter hoc autem precipiendo mandamus, ut nullus
missam audiat presbiteri, quem scit concubinam habere indubitanter
uel subintroductam mulierem. Unde etiam
sancta sinodus hec a capite sub excommunicatione statuit,
dicens: §. 1. Quicumque sacerdotum, diaconorum,
subdiaconorum post constitutum beatae memoriae predecessoris

---

nostri sancti Papae Leonis aut Nicolai de
castitate clericorum, concubinam palam duxerit, uel ductam
non reliquerit, ex parte omnipotentis Dei et auctoritate apostolorum
principum Petri et Pauli precipimus et omnino
contradicimus, ut missam non cantet, nec euangelium
legat nec epistolam ad missam neque in presbiterio
cum his ad diuina offitia, qui prefatae constitucioni
obedientes fuerint, maneat, neque partem ab ecclesia
suscipiat. §. 2. Precipientes etiam statuimus, ut hi predictorum
ordinum, qui eisdem predecessoribus nostris obedientes
castitatem seruauerint, iuxta ecclesias (sicut
oportet religiosos clericos) simul manducent et dormiant,
et quicquid eis ab ecclesia competit, hoc communiter
habeant. Deinde, ut decimae et primitiae seu oblationes
uiuorum et mortuorum ecclesiis Dei fideliter reddantur
a laicis, et ut in dispositione episcoporum sint,
quas qui retinuerint, a sanctae ecclesiae communione
separentur.
III. Pars. Gratian. Verum principia harum auctoritatum
contraire uidentur Ieronimo, Augustino et ceteris, qui Christi
sacramenta neque in bono, neque in malo homine fugienda demonstrant,
sicut subsequens causa simoniacorum plenius
ostendit. Sed Urbanus II. in epistola destinata preposito
S. Vincentii hanc contrarietatem determinat dicens:
§. 1. Ad hoc uero, quod subiungitur in eadem epistola,
id est, utrum sit utendum ordinationibus et reliquis
sacramentis a criminosis exhibitis, ut ab adulteris uel sanctimonialium
uiolatoribus uel huiusmodi? ad hoc, inquam,
respondemus: Si scismate uel heresi ab ecclesia non
separantur, eorumdem ordinationes et reliqua sacramenta
sancta et ueneranda non negamus, sequentes B. Augustinum,
qui super Iohannem de huiusmodi tam copiose quam
ueraciter disserit. Ait enim: "Baptizat seruus bonus, siue
seruus malus: nesciat se ille, qui baptizatur, baptizari,
nisi ab eo, qui dedit sibi baptizandi potestatem." Et
paulo post: "Non horreat columba ministerium malorum,
respiciat Domini potestatem." §. 2. Attamen decessores
nostri Nicolaus et Gregorius a missis sacerdotum,
quos tales reuera esse constiterit, fideles abstinere decreuerunt,
et ut peccandi licentiam ceteris auferrent, et huiusmodi
ad dignae penitentiae lamenta reuocarent. Scribit enim
predecessor noster Gregorius Radulfo et Bertolfo ducibus
inter cetera: "Offitium simoniacorum et in fornicatione
iacentium scienter nullo modo recipiatis, et quantum
potestis tales a sanctis ministeriis, ut oportuerit, prohibeatis,"
etc. §. 4. Porro ad hec, que tibi silogistice in
eadem epistola obiciuntur, et si corpus et sanguis Christi

---

non sunt, et alia, que prediximus, suae uirtutis effectum non
habent, quid agentibus obsunt? quod si habent, cur
spernuntur, si ab indignis presumuntur? Ad hec, inquam,
respondemus ita: proprias quidem habent uirtutis
dignitates, ut prefatus Augustinus ait super Iohannem contra
Donatistas; sed agentibus uel suscipientibus eadem
sacramenta contra prefatorum Pontificum instituta, (nisi forte
sola morte interueniente, utpote ne sine baptismate uel
communione quilibet humanis rebus excedat), eis, inquam,
in tantum obsunt, ut ueri ydololatrae sint, cum talibus et
ordinationum, et sacramentorum confectio, et aliter quam
premissum est scienter susceptio uehementer a sanctis
canonibus prohibeantur. Ait enim Samuel propheta:
"Quoniam peccatum ariolandi est repugnare, et quasi
scelus ydololatriae nolle adquiescere." Hec de malis catholicis,
qui intra ecclesiam sunt. §. 4. Ceterum scismaticorum
et hereticorum sacramenta, quoniam extra ecclesiam sunt,
iuxta sanctorum Patrum traditiones, scilicet Pelagii, Gregorii,
Cipriani, Augustini, Ieronimi, formam quidem sacramentorum,
non autem uirtutis effectum habere profitemur, nisi
cum ipsi uel eorum sacramentis initiati per manus inpositionem
ad catholicam redierint unitatem. Sciendum uero
est, quod canones apostolorum (quorum auctoritate
orientalis et ex parte utitur Romana ecclesia), et insignis
martir Ciprianus, et LXXX. episcopi cum eodem baptisma
hereticorum lauacrum diaboli appellant. Stephanus uero et
Cornelius martires et Pontifices Romani, et uenerabilis Augustinus
in libro de baptismate, eundem Ciprianum et
prefatos episcopos ob hanc causam uehementer redarguunt,
affirmantes baptisma siue ab heretico siue scismatico
ecclesiastico more celebratum ratum esse; et merito, quia
alia in baptismo, et alia in reliquis sacramentis consideratio
est, quippe cum et ordine prior, et necessarior sit. Subito
enim morituro prius baptismate, quam dominici corporis
communione uel aliis sacramentis consulitur, et dum forte
catholicus non inuenitur, satius est ab heretico baptismi
sacramentum sumere, quam in eternum perire. Et hanc
sententiam prescriptorum Pontificum Cornelii et Stephani et
Augustini, secuti sunt Siricius, Innocentius, Leo,
Anastasius et M. Gregorius et omnis catholica ecclesia.
IV. Pars. §. 5. Prohibentur ergo de manibus talium
sacerdotum sacramenta suscipi, non quin sint uera quantum ad
formam et effectum, sed quia, dum huiusmodi sacerdotes se a
populo contemptos uiderint, rubore uerecundiae facilius ad penitentiam
prouocantur.

C. VII. Qui uxorem ducere uoluerit, ante ordinem subdiaconatus hoc faciat.

Item ex VI Sinodo. [cap. 6.]
Si quis eorum, qui ad clerum accedunt, uoluerit nuptiali

---

iure mulieri copulari, hoc ante ordinem subdiaconatus
faciat.

C. VIII. Lectores aut uxores ducant, aut continentiam profiteantur.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [cap. 19.]
Lectores cum ad annos pubertatis ueniunt, cogantur
aut uxores ducere, aut continentiam profiteri.

C. IX. Subdiaconos continentiam obseruare oportet.

Item Gregorius Bonifatio Episcopo Regitano.
[lib. III. epist. 5.]
Subdiaconibus tuis hoc, quod de singulis statuimus,
decreuimus obseruari, nec illam diffinitionem nostram
cuiusquam contumatia sinas aut temeritate corrumpi.

C. X. Beneficio et offitio careant, qui post diaconatum uxoribus uacant.

Item Urbanus II. in Sinodo apud Melfiam. [cap. 12.]
Eos, qui post diaconatum uxoribus uacare uoluerint,
ab omni sacro ordine remouemus, offitio atque
beneficio ecclesiae carere decreuimus. Quod si ab episcopo
commoniti non se correxerint, principibus indulgemus
licentiam, ut eorum feminas mancipent seruituti. Si uero
episcopi consenserint eorum prauitatibus, ipsi offitii interdictione
mulctentur.

C. XI. Excludendi sunt a suorum graduum dignitate subdiaconi, et deinceps, si continentes esse noluerint.

Item Dominico Grandensi patriarchae.
Erubescant impii, et aperte intelligant iudicio Spiritus
sancti eos, qui in tribus sacris gradibus, presbiteratu,
diaconatu, subdiaconatu positi, mulierculas
non abiecerint et caste non uixerint, excludendos
ab eorundem graduum dignitate. De manifestis quidem
loquimur: secretorum autem cognitor et iudex est Deus.
Idem Meldensi Sinodo presidens ait: [cap. 3.]

C. XII. Ad sacros ordines non accedat, nisi uirgo, aut probatae castitatis.

Nemo ad sacrum ordinem permittatur accedere, nisi aut
uirgo, aut probatae castitatis, et qui usque ad subdiaconatum
unicam et uirginem uxorem habuerit.

C. XIII. In tribus gradibus constituti etiam ab uxoribus abstineant.

Item in Cartaginensi Concilio. [V. c. 3.]
Placuit episcopos, presbiteros, diaconos subdiaconos
secundum priora instituta etiam abstinere

---

ab uxoribus: quod nisi fecerint ab ecclesiastico remoueantur
offitio, ceteros uero clericos ad hoc non cogi sed
uniuscuiusque ecclesiae consuetudinem obseruari
debere.

C. XIV. In minoribus ordinibus constituti uxores ducant, nisi uoto et religioso habitu prohibeantur.

Item Leo [IX.] contra epistolam Nicetae Abbatis.
Seriatim et aperte prosequamur, quod sancta
Romana ecclesia in gradibus clericorum ait. Clericos
hostiarios, lectores, exorcistas, acolitos, si extra uotum
et habitum monachi inueniantur et continentiam profiteri
noluerint, uxorem ducere uirginem cum benedictione
sacerdotali permittit, non autem uiduam aut repudiatam,
quia propter hoc deinceps nec ad subdiaconatum prouehi
poterunt, nec laicus nisi uirginem sortitus uxorem
aut bigamus ad clericatum, uel si quis ex prefatis
ordinibus desiderat, ad subdiaconatum ascendere non
potest sine consensu uxoris suae, ut fiat de carnali deinceps
spirituale coniugium, nemine eos cogente. Neque
permittitur postea uxor iungi eidem marito suo carnaliter,
nec cuiquam nubere in uita aut post mortem illius.

C. XV. Non liceat clericis alterius sectae uxorem accipere.

Item ex Concilio Calcedonensi. [cap. 14.]
Quoniam in quibusdam prouinciis concessum est
lectoribus et psalmistis uxores ducere, constituit sancta
sinodus, non licere cuiquam ex his accipere sectae alterius
uxorem.

C. XVI. Non habitent cum clericis mulieres, nisi que naturali federe omnem suspicionem excludunt.

Item Niceni Concilii. [c. 3.]
V. Pars. Interdixit per omnia sancta sinodus, non
episcopo, non presbitero, non diacono, non subdiacono
non alicui omnino, qui in clero est, licere subintroductam
mulierem habere, nisi forte aut matrem, aut sororem,
aut amitam, aut etiam eas idoneas personas, que
fugiant suspiciones.

---

[PALEA

C. XVII. Item Ieronimus ad Nepotianum de uita clericorum, et alibi.

Hospitiolum tuum aut raro, aut numquam mulierum
pedes terant. §. 1. Quia non potest toto corde cum Deo
habitare, qui feminarum accessibus copulatur. §. 2. Femina
conscientiam secum pariter habitantis exurit. §. 3.

---

Numquam de formis mulierum disputes. §. 4. Feminae
nomen tuum nouerint uultum nesciant. §. 5. Feminam,
quam bene uideris conuersantem, mente dilige, non
corporali frequentia. §. 6. Si bonum est mulierem non
tangere, malum est ergo tangere. ]

C. XVIII. Presbiter uxorem suam quasi sororem diligat et quasi hostem fugiat.

Item Gregorius in Dialogorum libro IV. [cap. 2.]
Presbiter quidam commissam sibi regebat ecclesiam
cum magno timore Domini, qui ex tempore accepti ordinis
presbiteram suam ut sororem diligens, sed quasi hostem
cauens, ad se propius non sinebat accedere, eamque sibi
appropinquare nulla occasione permittens, ab ea sibi
communionem funditus familiaritatis abscidit.
Gratianus. Presbiteram uero quam debeamus accipere,
Laudicense Concilium [c. II.] ostendit, dicens:

C. XIX. Viduae uel seniores presbiterae appellantur.

Mulieres que apud Grecos presbiterae appellantur,
apud nos autem uiduae, seniores, uniuirae et matricuriae
appellantur, in ecclesia tamquam ordinatas constitui
non debere.

DISTINCTIO XXXIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Ecce, quod in sacris ordinibus constituti uxores
habere non possunt, uel si bigami aliqui inuenti fuerint, ad sacros
ordines ascendere non ualent. Sed queritur, si quis preter
uxorem concubinam habuerit, utrum in sacerdotem promoueri
ualeat? Talis a sacris ordinibus auctoritate canonum Apostolorum
prohibetur, in quibus [cap. 17.] sic statutum legitur:

C. I. Secundis nuptiis post baptisma copulatus, aut concubinam habens, ad sacrum ordinem conscendere non ualet.

Si quis post acceptum sacrum baptisma secundis
fuerit nuptiis copulatus aut concubinam habuerit, non potest
fieri episcopus, nec sacerdos, nec diaconus, aut prorsus
ex numero eorum, qui ministerio sacro deseruiunt.
Gratian. Deseruientes sacro ministerio intelliguntur subdiaconi,
qui calicem diacono offerunt, et acoliti, qui cum cereis
diacones precedunt, unde ceroferarii dicuntur, qui etiam
uinum et aquam preparando calici subministrant. Concubina
intelligenda est preter uxorem, ut iste sit sensus capituli: "Si

---

quis post acceptum sacrum baptisma secundis fuerit nuptiis
copulatus, aut concubinam habuerit": distinguendum est,
antequam uxorem duxerit, siue post mortem uxoris.
Unde B. Gregorius ait:

C. II. Duarum matronarum maritus post baptismum clericus non ordinetur.

Maritum duarum matronarum post baptismum clericum
non ordinandum censuimus; neque eum, qui unam
quidem concubinam, uel meretricem in matrimonio
assumpsit; nec illum, qui semetipsum abscidens quodlibet
membrum indignatione aliqua uel iusto, uel iniusto
tenore superatus truncauerit; nec illos qui
usuras accepisse conuincuntur, aut in scena lusisse noscuntur;
nec eum, qui publica penitentia mortalia crimina
defleuit; neque illum, qui in furiam aliquando uersus
insaniuit, uel afflictione diabolica uexatus est; neque
eum, qui per emptionem ad imitationem Simonis Magi
pecuniam obtulerit.

C. III. Arrepticii uel epileptici sacris altaribus non ministrent.

Item Pius Papa.
II. Pars. Communiter diffinimus, ut nullus de his, qui
aut in terra arrepti a demonibus eliduntur aut quolibet
modo uexationis incursibus efferuntur, uel sacris audeant
ministrare altaribus, uel indiscusse se ingerant sacramentis
diuinis, exceptis illis, qui corporum incommoditati
dediti sine huiusmodi passionibus in terra
probantur elisi: qui tamen et ipsi tamdiu erunt ab offitii
sui et ordine et loco suspensi, quousque unius anni spatio
per discretionem episcopi inueniantur ab incursu demonum
liberati.

C. IV. De eodem.

Item Nicolaus Papa.
Clerici, qui in adolescentia a demonibus cognoscuntur
obsessi, ad superiorem sacri regiminis gradum accedere
non possunt.

C. V. De eodem.

Item Gelasius Papa. [I. epist. ad uniuersos Episcopos
per Lucaniam constitutos, 19.]
Usque adeo sane comperimus illicita queque prorumpere,

---

ut demonibus similibusque passionibus irretitis
ministeria sacrosancta tractare tribuatur. Quibus si in
hoc opere positis aliquid propriae necessitatis occurrat,
quis fidelium de sua salute confidit, ubi ministros ipsos
humanae curationis tanta prospexerit calamitate uexari?
Atque ideo necessario remouendi sunt, ne quibuslibet, pro
quibus Christus mortuus est, scandalum generetur infirmis.
Postremo, si corpore sauciatum fortassis aut debilem nequaquam
sancta contingere lex diuina permisit, quanto
magis doni celestis dispensatores esse non conuenit (quod
est deterius) mente percussos?

C. VI. Qui tempore baptismi uxores habent, si postea religiose uixerint, clerici fieri non prohibentur.

Item Innocentius Papa. [I. Felici Episcopo Nucerino,
epist. IV. c. 4.]
III. Pars. Laici, qui habentes uxores baptizati sunt,
ac sic se instituerunt ut in nullo opinio eorum uacillet,
aut clericis iuncti sunt, aut monasteriis, ex quo
baptizati sunt, adheserunt, si non concubinam, si non
pellicem norunt, si in bonis operibus uigilauerint, non
prohibentur huiusmodi ad clericatus sortem assumi.
IV. Pars. Gratian. Ceterum ante susceptum sacrum
ordinem quosdam legimus concubinam habuisse, quos tamen sacri
canones non reiciunt, si post sacrum ordinem ab eius commixtione
se immaculatos custodiunt.
Unde Gregorius Andreae Tarentino Episcopo: [lib. II.
epist. 44.]

C. VII. De quodam episcopo, qui ante sui episcopatus apicem concubinam habuit.

Habuisse te concubinam manifesta ueritate comperimus,
et te illius criminis participationem habere de qua
etiam contraria est quibusdam nata suspicio. Sed quia in
rebus ambiguis absolutum non debet esse iudicium, hoc
tuae conscientiae committendum eligimus. Qua de re, si in
sacro ordine constitutus eius te recolis permixtione maculatum,
sacerdotii honore deposito ad ministrandum nullo
modo presumas accedere: sciturus in animae tuae periculo
te ministrare, et Deo nostro te sine dubio reddere rationem,
si huius sceleris conscius in eo quo es ordine celans
ueritatem permanere uolueris.

DISTINCTIO XXXIV.

GRATIANUS.
I. Pars. Domesticarum quoque personarum immoderatam
familiaritatem episcopum uitare oportet.
Unde Nicolaus papa Adaluino Archiepiscopo:

C. I. Etiam consanguinearum inmoderatam familiaritatem uitare episcopum oportet.

Quorumdam relatione fidelium nostris auribus intimatum
est, quod Lanfredus episcopus, qui et iuuenis esse
dicitur, uenationi sit deditus, quod uitium plurimos etiam
de clericali catalogo, genere dumtaxat Germanos et Gallos,
irreuerentes implicat. Verum iste (si ita est, ut audiuimus)
merito iuuenis dicitur, qui iuuenilibus desideriis occupatus
nulla grauitate constringitur. Nam (ut B. dicit Ieronimus)
uenatorem numquam legimus sanctum. Nichilominus
autem de hoc episcopo relatum est apostolatui
nostro, quod cum quadam filia sua immoderatam teneat
familiaritatem, et ob id mala fama ei orta sit, pro qua re a
sanctitate tua ceterisque coepiscopis suis ammonitus
atque correptus est, sed nullatenus emendatus; que res in
hoc maxime displicet, et magis ac magis de se deteriorem
reddit opinionem, in quo beatitudini tuae et coepiscoporum
suorum rationibus non obedit, et per inobedientiam
in culpam protoplasti relabitur. §. 1. Oportet ergo fraternitatem
tuam sinodale cum episcopis et suffraganeis tuis
conuocare concilium, et hunc salutaribus eloquiis episcopum
conuenire, atque illi pastorali auctoritate precipere, quatenus
ab omnium bestiarum uel uolucrum uenatione penitus
alienus existat, atque ab inmoderata filiae suae familiaritate
semet omnino coherceat. Quod si parere contempserit,
et tam pro uenationis declinatione quam pro inmoderata
filiae suae conuersatione uitanda uobis ammonentibus
obedire distulerit, a uestro collegio excommunicatus abscedat.

---

Quod si in hoc adhuc contumax apparuerit, a ministerio
cessare debebit.

---

[PALEA.

C. II. Ex Concilio Epaonensi c. 4.

Episcopum, presbiterum aut diaconum canes ad
uenandum, aut accipitres, aut huiusmodi res habere non
licet. Quod si quis talium personarum in hac uoluptate
sepius detentus fuerit, si episcopus est, tribus mensibus a
communione suspendatur; diaconus uero ab omni
offitio et communione suspendatur ] .

---

[PALEA.

C. III.

Omnibus seruis Dei uenationes et siluaticas uagationes
cum canibus, et ut accipitres aut falcones habeant
interdicimus. ]
II. Pars. Gratian. Concubina autem hic ea intelligitur, que
cessantibus legalibus instrumentis unita est, et coniugali affectu
asciscitur; hanc coniugem facit affectus, concubinam uero lex
nominat. De hac dicitur in Concilio Tolletano: [I. c. 17.]

C. IV. Qui non habet uxorem, loco illius concubinam licet habere.

Is, qui non habet uxorem, et pro uxore concubinam
habet, a communione non repellatur: tamen ut unius
mulieris, aut uxoris aut concubinae, sit coniunctione
contentus.

C. V. De eodem.

Item Ysidorus de distantia ueteris et noui testamenti.
Christiano non dicam plurimas, sed nec duas simul
habere licitum est, nisi unam tantum aut uxorem, aut certe
loco uxoris (si coniux deest) concubinam.

---

[PALEA.

C. VI. Ex dictis Augustini in libro VII. homiliarum, homilia 49.

Audite carissimi membra Christi et matris catholicae
ecclesiae filii! Quod dico competentibus et fidelibus
audiant penitentes. Quod dico fidelibus, dico et competentibus,
et penitentibus. Audiant catecumini, audiant omnes,
omnes timeant, nemo contempnat; sit mihi in consolationem
uester auditus, ne uobis sit in testimonium dolor
meus. Competentibus dico, fornicari uobis non licet, sufficiant
uobis uxores; audiat Deus, si uos surdi estis,
audiant angeli, si uos contempnitis. Concubinas uobis
habere non licet; et si non habetis uxores, tamen non
licebit uobis habere concubinas, quas postea dimittatis
et ducatis uxores, tanto magis dampnatio uobis erit, si
uolueritis habere uxores et concubinas. ]
III. Pars. Gratian. Ceterum, si non talis concubina
fuerit, et etas illius, de quo agitur, futurae incontinentiae suspicionem
auferre dignoscitur, apostolica concessione ad ordinem
diaconatus prouehi potest.
Unde Pelagius Papa scribit Florentino Episcopo:

C. VII. Qui post mortem uxoris de ancilla filios habuerit diaconus fieri permittitur.

Fraternitatis tuae relatione suscepta, eius latorem secundas
quidem nuptias expertum non fuisse didicimus, castitatem
tamen eum priori non seruasse coniugio designasti.
Et quamuis multa sint, que in huiusmodi casibus obseruari
canonicae iubeat sublimitatis auctoritas: tamen quia defectus
nostri temporis, quibus non solum merita, sed corpora
ipsa hominum defecerunt, districtionis illius non patitur
manere censuram, et etas istius, de quo agitur, futurae
incontinentiae suspicionem auferre dignoscitur, ut ad diaconatus
ordinem possit prouehi, concessisse nos
noueris. §. 1. Micinam uero ancillam eius, de qua
se post uxoris transitum filios habere confessus est, iubemus,
ut tua dispositione cuicumque monasterio continentiam
professura tradatur.
Gratian. Hoc ex dispensatione misericordiae; ceterum ex
rigore disciplinae intelligitur illud Aurelianensis Concilii:

C. VIII. Non admittatur ad clerum, qui preter uxorem aliam cognouerit.

Si quis de laicis post uxorem suam aliam cuiuscumque
conditionis cognouerit mulierem, in clerum nullatenus
admittatur.
IV. Pars, Gratian. Quod ergo de pellice et meretrice

---

apud Gregorium et Innocentium scribitur, propter spem futurae
incontinentiae constitutum esse creditur, quia difficile continentiam
seruat, qui se illicito concubitu maculare non metuit.
Vel prohibetur ordinari, qui pellicem uel meretricem cognouerit
maritali affectu, uel quia corrupta florem uirginitatis amiserat
uel quia meretricari non desinit, licet in uxorem ducatur.
Utrumque enim inpedimentum cuilibet prestat, quo minus ad
sacros ordines pertingere ualeat.
Unde Ylarius papa [in Sinodo Romana, cap. 2.]
scribit, dicens:

C. IX. Qui uirginem non duxit uxorem, ad sacros ordines non accedat.

Curandum ergo inprimis est, ne ad sacros ordines
(sicut gestis prioribus ante prescriptum est) quisquam,
qui uxorem uirginem non duxerit, aspiret.

C. X. Bigamus, uel penitens, corpore uitiatus, litteras ignorans, curiae uel conditioni obnoxius, clericus non fiat.

Item Gregorius urbis Romae Presul Scillacino Episcopo.
[lib. II. epist. 25.]
Precipimus, ne umquam illicitas ordinationes facias, nec
bigamum aut qui uirginem sortitus non est uxorem, aut
ignorantem litteras, uel qualibet parte corporis uitiatum,
uel penitentem, uel curiae aut cuilibet conditioni obnoxium,
ad sacros ordines permittas accedere: sed si quos
huiusmodi repereris, non audeas promouere.

C. XI. Non fiat sacerdos, cuius euidenter uxorem constat adulterium admisisse.

Item in Neocesariensi Concilio. [cap. 8.]
Si cuius uxorem adulterium commisisse, cum esset
laicus, euidenter fuerit comprobatum, hic ad ministerium
ecclesiasticum admitti non potest. Quod si in clericatu eo
iam constituto adulterauit, dato repudio dimittere eam debet.
Si uero retinere eius consortium uelit, non potest suscepto
ministerio perfrui.

C. XII. De eodem.

Item ex Concilio Martini papa.
Si laici uxor in adulterio fuerit deprehensa, hic talis
ad ministerium ecclesiasticum nullo modo adducatur. Si
autem post ordinationem alicuius clerici uxor adulterata
fuerit, dimittat eam. Si autem cum ipsa uoluerit permanere,
a ministerio alienus sit.
Gratian. Premissis auctoritatibus bigami et qui uirgines
non sunt sortiti uxores a sacris ordinibus prohibentur. Sed

---

queritur, si quis ante baptisma uiduam duxerit uxorem, an
propterea sit prohibendus a sacris ordinibus?
De his ita scribit Innocentius Papa Victricio
Rotomagensi Episcopo: [epist. II. cap. 5. et 6.]

C. XIII. Qui ante baptisma, seu post baptisma uiduam uxorem duxerit, non admittatur ad clerum.

Si quis uiduam (licet laicus) duxerit uxorem, siue
ante baptismum, siue post baptismum, non admittatur
ad clerum, quia eodem uitio uidetur exclusus. In baptismate
enim crimina dimittuntur, non acceptae uxoris consortium
relaxatur. §. 1. Quod si non putatur uxor esse computanda,
que ante baptismum ducta est, ergo nec filii, qui
ante baptismum geniti sunt, pro filiis habeantur.
Gratian. Prohibentur etiam bigami a quolibet ordine clericatus,
iuxta illud Ambrosii [epist. LXXXII.] ad Vercellenses.

C. XIV. Qui secunda coniugia sortitur, clericus non fiat.

Cognoscamus, non solum de episcopo et presbitero
Apostolum statuisse, sed etiam Patres in concilii
Niceni tractatu addidisse, clericum quemquam non debere
esse, qui secunda coniugia sit sortitus.
V. Pars. Gratian. Similiter etiam uiduarum mariti, uel
ancillarum, uel meretricum, clerici fieri non possunt.
Unde in canonibus Apostolorum [c. 18.] legitur:

C. XV. Spectaculis publicis mancipatam, uel eiectam, uel ancillam ducens uxorem, diaconus non fiat.

Si quis uiduam aut eiectam acceperit, aut meretricem,
aut ancillam, uel aliquam de his, que publicis
spectaculis mancipantur, non potest esse episcopus, aut
presbiter, aut diaconus, aut ex eorum numero, qui ministerio
sacro deseruiunt.
VI. Pars. Gratian. Que autem sit uidua, que eiecta, uel
meretrix, Ieronimus [epist. CXXVIII.] ad Fabiolam de
ueste sacerdotali ostendit dicens:

C. XVI. Que sit uidua, uel eiecta, uel meretrix.

Vidua est, cuius maritus mortuus est. Eiecta, que
a marito uiuente proicitur. Meretrix, que multorum libidini
patet.
VII. Pars. Gratian. Sed postea temporum defectui condescendens
Papa Martinus in minoribus ordinibus eos constitui
permisit, dicens:

C. XVII. Inter lectores uel hostiarios deputetur subdiaconus, secundam ducens uxorem.

Si subdiaconus secundam uxorem duxerit, inter lectores
uel hostiarios habeatur, ita ut Apostolum non legat.
Gratian. Necessitate tamen exigente bigami usque ad subdiaconatum
possunt promoueri.

---

Unde Martinus Papa ait:

C. XVIII. Viduam ducens uxorem, subdiaconus fieri potest.

Lector, si uiduam uxorem alterius acceperit, in lectoratu
permaneat, aut si necessitas fuerit, subdiaconus
fiat, nichil autem supra. Similiter et si bigamus fuerit.
VIII. Pars. Gratian. Quibus autem propria coniugia
prohibentur, interdicitur etiam nuptialibus conuiuiis interesse.
Unde in Agatensi Concilio [cap. 39.] legitur:

C. XIX. Nuptiarum conuiuiis presbiteri interesse non debent.

Presbiteri, diacones, subdiacones uel deinceps, quibus
ducendi uxores licentia non est, etiam alienarum
nuptiarum euitent conuiuia, nec his cetibus misceantur,
ubi amatoria cantantur et turpia, aut obsceni motus
corporum choris et saltacionibus efferuntur, ne
auditus et obtutus sacris misteriis deputatus turpium
spectaculorum atque uerborum contagione polluantur.
IX. Pars. Gratian. Vidua uero intelligenda est, si post
solempne fedus nuptiarum morte interueniente a uiro suo diuisa
fuerit. Ceterum si antequam conueniant fatali necessitate ab
alterutro diuisi fuerint, licet ex sponsalibus uxor sit appellata,
non tamen post mortem sponsi, et si in proprio sit ducta,
et cum eo uelata, uidua appellatur, nec ex eius copula a sacris
ordinibus aliquis prohibetur.
Unde Pelagius Papa scribit:

C. XX. Qui cum alio uelatam, non tamen illi nuptam, uxorem duxit, sacerdos fieri non prohibetur.

Valentino clerico, cui mulier cum alio ante uelata, non
tamen illi nupta, sed uirgo permanens, post mortem eius,
cum quo uelata erat sponso, coniugali est copula sociata,
quia iterum uelamen accepit, nullum in promouendo
generetur obstaculum, quia nichil est (quantum ad hunc
articulum pertinet) quod ei de canonicis obuiet constitutis.

DISTINCTIO XXXV.

GRATIANUS.
I. Pars. A quibus ordinibus bigami prohibeantur, et utrum
reputentur bigami, qui ante baptismum habuerunt unam, et post
baptismum alteram, et an liceat sortiri uxores in sacris ordinibus
constitutis, multorum auctoritatibus breuiter monstratum est.
§. 1. Sequitur autem in descriptione illa apostolica: "ut sit
sobrius," qui ordinandus est, "non uinolentus," quod ex auctoritate
ueteris testamenti introductum est. Ministri enim templi
prohibentur uinum et siceram libere, ne ebrietate grauentur corda
eorum, ut sensus eorum uigeat semper et tenuis sit, uel quia

---

uenter mero estuans facile despumat in libidines. Unde Noe
in ebrietate nudauit femora; Loth, quem Sodoma non uicit,
una uicerunt. §. 2. Quod autem uinolentus esse prohibetur,
non semel, sed frequenter uino repletus debet intelligi.
Hinc etiam in canonibus Apostolorum [can. 43.
et 42.] legitur:

C. I. Diaconus, presbiter et episcopus ebrietati et aleae deseruientes, nisi desierint, deponantur.

Episcopus, aut presbiter, aut diaconus, aleae atque
ebrietati deseruiens, aut desinat, aut certe dampnetur,
Subdiaconus autem, aut lector, aut cantor similia faciens,
aut desinat, aut communione priuetur. Similiter et
laicus.

C. II. Esus carnium et uini potus post diluuium concessus legitur, post Christi aduentum inhibitus.

Item Ieronimus. [lib. I. contra Iouianum.]
Ab exordio conditionis humanae nec carnibus uescebamur,
nec dabamus repudium, nec prepucia nobis eripiebantur
in signum, et hoc cursu usque ad diluuium peruenimus.
Post diluuium autem cum datione, quam nullus implere
potuit, carnes ingestae sunt ad uescendum, et repudii
concessa duricia, et cultellus circumcisionis est appositus,
quasi Dei munus plus in nobis creauerit quam necesse
est. Postquam autem Christus uenit in fine temporum,
et OMEGA reuelat ad ALPHA, id est extremitatem retraxit
ad principium, nec repudium nobis dare permittitur, nec
circumcidimur, nec comedimus carnes, dicente Apostolo:
"Bonum est uinum non bibere, et carnes non comedere."
Et uinum enim cum carnibus post diluuium dedicatum est.

C. III. Alienum est a sapiente potationibus et ebrietatibus uacare.

Item ex epistolis eiusdem.
Luxuriosa res uinum, et contumeliosa ebrietas;
omnis autem, qui cum his miscetur, non erit sapiens.

C. IV. Ignominiosum est sacerdoti affluere deliciis.

Idem in Michea propheta. [ad. c. 2.]
Ecclesiae principes, qui deliciis affluunt, et inter epulas
atque lasciuias pudicitiam seruare se credunt, propheticus
sermo describit, "quod eiciendi sint de spatiosis
domibus lautisque conuiuiis et multo labore conquisitis
epulis propter malas cogitationes et opera sua." Et si
uis scire, quo eiciendi sunt, euangelium lege: "in tenebras
scilicet exteriores, ubi erit fletus et stridor dentium." An non
confusio et ignominia est Iesum crucifixum, pauperem
et esurientem, farsis predicare corporibus? et ieiuniorum
doctrinam rubentes buccas tumentiaque ora
proferre? Si in loco apostolorum sumus, non solum

---

sermonem eorum imitemur, sed conuersationem et
abstinentiam.

---

[PALEA.

C. V. De eodem.

Idem ad Oceanum, epistola 83.
Venter mero estuans cito despumat in libidines.
Ubi ebrietas, ibi libido dominatur et furor. ]

---

[PALEA.

C. VI. De eodem.

Idem ad Nepotianum, de uita clericorum.
Vinolentum sacerdotem et Apostolus dampnat, et
uetus lex prohibet. Sacerdotes, qui ministrant in templo
Dei, prohibentur uinum et siceram bibere, ne in crapula
et ebrietate aggrauentur corda eorum. Sicera hebreo
sermone omnis potio nuncupatur, que inebriare potest.
Et infra: Quicquid inebriat et statum mentis euertit,
fuge similiter ut uinum. "Nolite, ait Apostolus, inebriari
uino, in quo est luxuria." Et supra: Qui altario deseruiunt,
uinum et siceram non bibant. Sponsa Christi uinum
fugiat ut uenenum. Vinum et ebrietas incendium est. ]

---

[PALEA.

C. VII. De eodem.

Item Prosper de uita contemplatiua, libro II. capitulo 22.
Luxuriam facit et nutrit uini perceptio nimia, non natura. ]

C. VIII. In paradyso abstinentia, post paradysum edendi lasciuia cepit.

Item Ambrosius in sermone de ieiunio Diuinum ad patrem
resultat oraculum.
Sexto die bestiae sunt creatae, et cum bestiis orta edendi
potestas est et usus escarum. Ubi cibus cepit, ibi finis
factus est mundi: ubi cepit sua incrementa nescire, ibi
ceperunt diuina circa eum opera feriari. Quo indicio
declaratum est, quod per cibos mundus haberet imminui,
per quos desiit augeri. Et infra: §. 1. Ut sciamus, non
esse nouellum ieiunium, primam illic legem constituit de
ieiunio. Et infra: Eousque nemo preuaricari nouerat ut
adhuc orta non esset, que prima est preuaricatio. Indictum
est ieiunium, abstinentiae lex a Domino Deo: preuaricatio
legis a diabolo; culpa per cibum, latebra post cibum;
cognitio infirmitatis in cibo, firmitatis uirtus in ieiunio.
Serpens gulae suadet, Dominus ieiunare decernit.
Itaque gula paradyso regnantem expulit, abstinentia ad
paradysum reuocauit errantem. Et infra: §. 2. In principio
generis humani ignorabatur ebrietas; primus Noe uineam
plantauit, dedit naturam, sed ignorauit potentiam. Itaque
uinum nec suo pepercit auctori. Sed illius ebrietas nobis
suadet sobrietatem. Semel enim inebriatus est Noe. Ubi

---

malum ebrietatis agnouit, iumentum suum ad remedium
temperauit, non ad uicium effudit. §. 3. Manebat autem,
antequam uinum inueniretur, omnibus inconcussa
libertas; nemo sciebat a consorte naturae suae obsequia
seruitutis exigere. Non esset hodie seruitus, si ebrietas non
fuisset. Obrepserat quidem iam fraternae prelationis inuidia,
manebat tamen paternae pietatis adhuc reuerentia. Lesa
pietas est, dum irridetur ebrietas. Non illis itaque solis
nocent uina, quos temptant; sed etiam illis amplius, quorum
oculis temulenta ebriorum membra nudantur. Et
infra: §. 4. Legimus etiam, quod patrem Loth inebriauerunt
filiae in monte, ad quem timentes incendium Sodomitarum
confugerant, et habitabant in spelunca. §. 5.
Fuit itaque ebrietas origo incesti, pessimae regeneratricis
partus deterior. §. 6. At non Abraham uina in suo
conuiuio ministrabat, sed immolabat uitulum, butirum et
lac etiam angelis hospitibus exhibebat. Recte enim illic
deerat materia peccati, ubi erat remissio peccatorum. Denique
annuntiauit Dominum Iohannes, "non manducans
panem, neque bibens uinum." Qui enim Christum annuntiat,
ab omni uitiorum incentiuo prestare se debet alienum.

C. IX. Triginta diebus a communione clericus abstineat, quem ebrium fuisse constiterit.

Item ex Concilio Agatensi. [cap. 41.]
Ante omnia clericis uetetur ebrietas, que omnium
uitiorum fomes ac nutrix est. Itaque eum, quem ebrium
fuisse constiterit, (ut ordo patitur) aut triginta dierum
spatio a communione submoueatur, aut corporali subdatur
suplicio.

DISTINCTIO XXXVI.

GRATIANUS.
I. Pars. Oportet etiam esse ordinandum prudentem. Quod
contra eos notandum est, qui sub nomine simplicitatis excusant
stulticiam sacerdotum. Prudentem autem oportet episcopum
intelligi non solum litterarum peritia, uerum etiam secularium
negotiorum dispensatione.
Unde in epistola Gelasii Papae: [ad Episcopos per
Lucaniam, cap. 18.]

C. I. Illitterati et corpore uitiati non promoueantur ad clerum.

Illitteratos aut aliqua parte corporis imminutos,
nullus presumat ad clerum promouere, quia litteris
carens sacris non potest esse aptus offitiis, et uitiosum
nichil Deo prorsus offerri legalia precepta sanxerunt.
§. 1. Similiter, qui se ipsos abscidunt.

C. II. Ad summum sacerdotium non aspiret, qui diuinis stipendiis non est eruditus.

Item Zosimus Papa. [epist. ad Hesychium Episcopum
Salonitanum]
Qui ecclesiasticis disciplinis per ordinem non est
inbutus, et temporum approbatione diuinis stipendiis
eruditus, nequaquam ad summum ecclesiae sacerdotium
aspirare presumat; et non solum in eo ambitio inefficax
habeatur, uerum etiam ordinatores eius careant eo
ordine, quem contra precepta Patrum crediderant presumendum.
Gratian. Ecce, quod sacrarum litterarum oportet episcopum
habere peritiam: unde in ueteri testamento inter cetera ornamenta
pontifex rationale ferebat in pectore, in quo scribebatur
manifestatio et ueritas, quia in pectore pontificis manifesta debet
esse cognitio ueritatis. §. 1. Hinc etiam uectes, quibus archa
portabatur, iugiter annulis erant inserti, ut, cum archa esset portanda,
nulla fieret mora de intromittendis uectibus, quia predicatores,
per quos ecclesia circumfertur, sacris litteris semper debent
insistere, ne tunc querant discere, cum ex offitio alios docere
debeant. §. 2. Hinc etiam Dauid prius ex gratia Spiritus sancti
donum scientiae percepit, et postea regni administrationem assecutus
est. §. 3. Salomon quoque non diuitias, non longa tempora
huius uitae, sed sapientiam a Deo petiit et inpetrauit.
§. 4. Hinc etiam Dominus prius ponit uerba sua in ore prophetae,
et postea constituit eum super gentes et regna, dicens ad Ieremiam:
"Ecce, dedi uerba mea in ore tuo. Ecce, constitui te
hodie super gentes et super regna etc." §. 5. Hinc etiam
Malachias ait: "Labia sacerdotis custodiunt scientiam, et
legem exquirunt de ore eius, quia angelus Domini exercituum
est." §. 6. Hinc idem saluator noster prius in medio doctorum
sedit, audiens illos et interrogans, et postea predicare cepit,
quia prius quisque debet discere, et postea predicandi offitium
usurpare. §. 7. Hinc et Salomon prius ait: "tempus tacendi,"
et postea: "loquendi," quia ueritas prius tacendo
discitur, et postea loquendo predicatur. §. 8. Hinc idem Dominus
ait: "Qui audit, dicat, ueni." §. 9. Hinc etiam prius
apostolos docuit, deinde eos ad predicandum misit, dicens:
"Estote prudentes sicut serpentes, et simplices sicut columbae."
Sic etiam post resurrectionem prius illis sensum aperuit et scripturas
explanauit, et postea dixit eis: "Euntes in mundum uniuersum,
etc." Unde cum de quinque panibus quinque milia
hominum uellet reficere, prius panes accipiens fregit, et postea
discipulis dedit, et per eos demum turbis apposuit, quia sacramenta
legis et prophetarum prius disserendo exposuit, et postea
eorum scientiam discipulis dedit, et tandem per eos illam fidelibus
dispensauit. §. 10. Et hinc Petrus cum rectoribus ecclesiae
scriberet ait: "Parati reddere rationem omni poscenti uos
satisfactionem de ea fide et spe, que in uobis est." §. 11. Hinc
etiam Paulus scribens ad Timotheum ait: "Attende lectioni
et exhortationi et doctrinae." §. 12. Ex quibus omnibus

---

liquido colligitur, quod non sufficit prelatis bona conuersatio et
morum honestas, nisi addatur scientia doctrinae. §. 13. Unde
sacerdotes ingressuri tabernaculum prius lauabantur in labro
eneo, quod fecerat Moyses ex speculis mulierum. §. 14.
Hinc etiam in Canticis Canticorum oculi, per quos prelati
ecclesiae intelliguntur, assimilantur columbis, que resident iuxta
fluenta plenissima.
Hinc etiam Ieronimus in Leuitico: [c. 8.]

C. III. Sacerdotis est legis scientiam habere, non bellis, sed orationibus operam dare.

Si quis uult pontifex non tam uocabulo esse quam merito,
imitetur Moysen, imitetur Aaron. Quid enim dicitur
de eis? quia non discedunt de tabernaculo Domini. Erat
ergo Moyses indesinenter in tabernaculo Domini. Quod
autem ei opus erat? ut aut a Deo aliquid disceret aut ipse
populum doceret. Hec duo sunt pontificis opera, ut a
Deo discat legendo diuinas scripturas et sepius meditando,
aut populum doceat. Sed illa doceat, que ipse a Deo
didicerit, non ex proprio corde uel ex humano sensu,
sed que Spiritus sanctus docet. §. 1. Est et aliud opus,
quod facit Moyses: ad bella non uadit, non pugnat contra
inimicos. Sed quid facit? orat, et donec orat, uincit populus
eius; si relaxauerit et dimiserit manus, populus
eius uincitur et fugatur. Oret ergo sacerdos ecclesiae
indesinenter, ut uincat populus, qui sub ipso est, hostes inuisibiles
Amalechitas, qui sunt demones inpugnantes eos,
qui uolunt pie uiuere in Christo.

DISTINCTIO XXXVII

GRATIANUS.
I. Pars. Sed queritur, an secularibus litteris oporteat eos
esse eruditos? De his ita scribitur in Concilio Cartaginensi IV.:
[cap. 16.]

C. I. Libros gentilium non legat episcopus.

Episcopus libros gentilium non legat, hereticorum autem
pro necessitate aut tempore.

C. II. Reprehenduntur sacerdotes, qui omissis euangeliis legunt comedias.

Item Ieronimus ad Damasum de prodigo filio.
[epist. CXLVI.]
Sacerdotes Dei omissis euangeliis et propheciis uidemus
comedias legere, amatoria bucolicorum uersuum uerba
cantare, tenere Virgilium, et id, quod in pueris est
causa necessitatis, crimen in se facere uoluptatis.

C. III. In uanitate et obscuritate sensus ambulant, qui secularibus disciplinis occupantur.

Idem. [ad cap. 4. epist. ad Ephesios, lib. II. comment.]
Nonne uobis uidetur in uanitate sensus et obscuritate
mentis ingredi, qui diebus ac noctibus in dialectica arte
torquetur? qui phisicus perscrutator oculos trans celum
leuat, et ultra profundum terrarum et abissi in quoddam
inane demergitur? qui iambum feruet? qui tantam metrorum
siluam in suo studiosus corde distinguit et congerit?
et (ut ad alteram partem transeam) qui diuitias per fas
et nefas querit? qui adulatur regibus, hereditates captat
alienas, et congregat opes, quas in momento cui sit relicturus
ignorat?

C. IV. Qui scripturas sacras male intelligunt, uel seculari sapientia abutuntur, uino inebriantur et sicera.

Idem in Ysaia.
Vino inebriantur, qui scripturas sanctas male intelligunt
atque peruertunt: sicera, qui abutuntur seculari
sapientia et dialecticorum tendiculis, que non tam uincula
sunt appellanda quam fantasmata, id est umbrae quedam
et imagines, que cito pereunt et soluuntur. Idem: §. 1.
Secundum tropologiam pseudoprophetas eos debemus accipere,
qui aliter scripturarum uerba accipiunt, quam Spiritus
sanctus sonat, et diuinos eos, qui coniectura mentis suae
incerta futurorum quasi uera pronuntiant absque diuinorum
auctoritate uerborum. Idem: §. 2. Quicumque scripturas
non ita intelligit, ut rei ueritas habet, uuam acerbam
comedit.

C. V. Reprehenduntur episcopi, qui filios suos secularibus erudiunt litteris.

Idem [lib. III. ad cap. 6.] in epistola ad Ephesios.
Legant episcopi atque presbiteri, qui filios suos secularibus
litteris erudiunt, et faciunt comedias legere et
mimorum turpia scripta cantare, de ecclesiasticis sumptibus
forsitan eruditos. Et quod in corbonam pro peccato uirgo
uel uidua, uel substantiam suam totam effundens quilibet
pauper obtulerat, hoc calendarum strenam, et saturnalium
sportulam, et mineruale munus grammaticus et orator,
aut in sumptus domesticos aut in templi stipes, aut
sordidum conuertit in lucrum. Heli sacerdos ipse fuit
sanctus; sed quia filios suos non erudiuit in omni disciplina
et correctione, supinus cecidit et mortuus est.

---

[PALEA.

C. VI. Item ex responsione Adriani Papae ad Carolum, c. 49.

Omnem uim uenenorum suorum in dialectica disputatione

---

constituunt heretici, que philosophorum sententia
definitur non astruendi uim habere, sed studium destruendi.
Sed non in dialectica complacuit Deo saluum facere
populum suum. Regnum enim Dei in simplicitate fidei
est, non in contentione sermonis. ]

C. VII. B. Ieronimus ab angelo uerberatur, quia Ciceronis libros legebat.

Item Rabanus de pressuris ecclesiasticis.
Legimus de B. Ieronimo, quod, cum librum legeret
Ciceronis, ab angelo correptus est, eo quod uir Christianus
paganorum figmentis intenderet.
Gratian. Hinc etiam filius prodigus ille in euangelio reprehenditur,
qui de siliquis, quas porci manducabant, uentrem
suum replere cupiebat. §. 1. Hinc etiam Origenes cinifes et
ranas, quibus Egiptii percussi sunt, uanam dialecticorum garrulitatem
et sophistica argumenta intelligit. Ex quibus omnibus
colligitur, quod non est ab ecclesiasticis secularium litterarum
querenda peritia. §. 2. Sed econtra legitur, quod Moyses et
Daniel omni scientia Egiptiorum et Caldeorum eruditi fuerint.
Legitur etiam, quod precepit Dominus filiis Israel, ut spoliarent
Egiptios auro et argento, moraliter instruens, ut siue
aurum sapientiae, siue argentum eloquentiae apud poetas inueniremus,
in usum salutiferae eruditionis uertamus. §. 3. In Leuitico
etiam primitias mellis, id est dulcedinem eloquentiae humanae
Domino iubemur offerre. §. 4. Magi quoque tria munera
Domino obtulerunt, in quibus nonnulli tres partes philosophiae
uolunt intelligi. §. 5. Denique, ut in expositione Psalterii Cassiodorus
testatur, omnis splendor rethoricae eloquentiae, omnes
modi poeticae locutionis, quelibet uarietas decorae pronuntiationis
a diuinis scripturis sumpsit exordium. §. 6. Hinc etiam
Ambrosius ait super epistolam Colosensium: "Omnis ratio supernae
scientiae uel terrenae creaturae in eo est, qui est caput earum
et auctor, ut, qui hunc nouit, nichil ultra querat, quia hic est perfecta
uirtus et sapientia; quicquid alibi queritur, hic perfecte inuenitur.
In Daniele et Salomone ostendit infidelibus esse se
auctorem totius sapientiae. Quod infideles non putant, quia non
legunt in euangeliis et prophetis astrologiam, et alia huiusmodi,
que despecta sunt, quia nichil ualent ad salutem, sed mittunt
in errorem, et, dum his student, curam animae non habent.
Qui uero Christum nouit, thesaurum sapientiae et scientiae inuenit,
quia id nouit, quod utile est."
Hinc etiam Beda ait in [lib. II.] Regum: [c. 9. in Samuelis
allegoricis expositionibus]

C. VIII. Non prohibeantur clerici seculares litteras legere.

Turbat acumen legentium et deficere cogit, qui eos a

---

legendis secularibus libris omnibus modis existimat
prohibendos, in quibus si qua inuenta sunt utilia, quasi
sua sumere licet. Alioquin Moyses et Daniel sapientia
et litteris Egiptiorum Caldeorumque non paterentur
erudiri, quorum tamen supersticiones simul et delicias
horrebant. Nec ipse magister gentium aliquot uersus
poetarum suis uel scripturis indidisset, uel dictis.
II. Pars. Gratian. Cur ergo legi prohibentur, que tam
rationabiliter legenda probantur? Sed seculares litteras quidam
legunt ad uoluptatem, poetarum figmentis et uerborum ornatu
delectati; quidam uero ad eruditionem eas addiscunt, ut errores
gentilium legendo detestentur, et utilia, que in eis inuenerint, ad
usum sacrae eruditionis deuote inuertant. Tales laudabiliter
seculares litteras addiscunt. Unde B. Gregorius quendam
episcopum non reprehendit, quia eas didicerat, sed quia contra
episcopale offitium pro lectione euangelica grammaticam populo
exponebat.
Hinc etiam Ambrosius scribit super Lucam: [in explanatione
prooemii]

C. IX. Seculares litterae legendae sunt, ut non ignorentur.

Legimus aliqua, ne legantur; legimus, ne ignoremus,
legimus, non ut teneamus, sed ut repudiemus.

C. X. Gramatica legenda est, ut per eam sacrae scripturae intelligantur.

Item Ieronimus super epistolam ad Titum.
Si quis gramaticam artem nouit uel dialecticam, ut
recte loquendi rationem habeat, et inter falsa et uera diiudicet,
non inprobamus. §. 1. Geometria autem et
aritmetica et musica habent in sua scientia ueritatem, sed
non est scientia illa pietatis. Scientia autem pietatis
est legere scripturas et intelligere prophetas, euangelio
credere, apostolos non ignorare. §. 2. Gramaticorum
autem doctrina potest proficere ad uitam, dum fuerit
in meliores usus assumpta.

C. XI. Exemplo Danielis probatur, non esse peccatum secularibus litteris erudiri.

Item.
Qui de mensa et uino regis nolunt comedere,
ne polluantur, utique si sapientiam atque doctrinam
Babiloniorum scirent esse peccatum, numquam adquiescerent
discere quod non licebat. Discunt autem, non ut sequantur,
sed ut iudicent atque conuincant, quomodo si
quispiam aduersus mathematicos uelit scribere inperitus
matheseos, risui pateat, et aduersus philosophos disputans,

---

si ignorat dogmata philosophorum. Discunt
ergo ea mente doctrinam Caldaicam, qua et Moyses
omnem sapientiam Egiptiorum didicerat. Idem: §. 1. Si
quando cogimur litterarum secularium recordari et aliqua
ex his discere, que olim omisimus non est nostrae
uoluntatis, sed, ut ita dicam, grauissimae necessitatis ut
probemus ea, que a sanctis prophetis ante secula multa
predicta sunt, tam Grecorum, quam Latinorum et aliarum
gentium litteris contineri.

C. XII Magistros et doctores episcopi congruis locis constituant.

Item ex Sinodo Eugenii Papae. [II. c. 34.]
De quibusdam locis ad nos refertur, neque magistros,
neque curam inueniri pro studio litterarum. Idcirco ab
uniuersis episcopis subiectis plebibus, et aliis locis
in quibus necessitas occurrerit, omnino cura et diligentia
habeatur, ut magistri et doctores constituantur, qui
studia litterarum liberaliumque artium dogmata assidue
doceant, quia in his maxime diuina manifestantur atque
declarantur mandata.

C. XIII. Auctoritatibus gentilium eorum uanitas retunditur atque conuincitur.

Item Augustinus contra Manicheos. [lib. XIII. cap. 15.]
Si quid ueri de Deo Sibilla, uel Orpheus, aliiue gentium
uates aut philosophi predixisse perhibentur, ualet quidem
aliquid ad paganorum uanitatem reuincendam, non tamen
ad istorum auctoritatem complectendam. Quantum
enim de Christi distat aduentu inter predicationem angelorum,
et confessionem demonum, tantum inter auctoritatem
prophetarum, et curiositatem sacrilegorum.

C. XIV. Ad intelligentiam sacrarum scripturarum secularium peritia est necessaria.

Item Clemens. [Papa I. epist. V. ad suos discipulos]
III. Pars. Relatum nobis est, quod quidam in uestris
partibus commorantes sanis doctrinis aduersantur, et
prout eis uidetur non secundum traditionem patrum,
sed iuxta suum sensum docere uidentur. Multas enim
quidam, ut audiuimus, uestrarum partium ingeniosi homines
ex his, que legunt, uerisimilitudines capiunt. Et ideo
diligenter obseruandum est, ut lex Dei cum legitur, non
secundum propriam ingenii intelligentiam legatur uel
doceatur. Sunt enim multa uerba in diuinis scripturis, que
possunt trahi ad eum sensum, quem sibi unusquisque
sponte presumit; sed non oportet. Non enim sensum,
extrinsecus alienum et extraneum debetis querere ut
quoquo modo ipsum ex scripturarum auctoritate confirmetis,

---

sed ex ipsis scripturis sensum capere ueritatis.
Et ideo oportet ab eo scientiam discere scripturarum,
qui eam a maioribus secundum ueritatem sibi traditam
seruat, ut et ipse possit eam, quam recte suscepit,
competenter asserere. Cum enim ex diuinis scripturis
integram quis et firmam regulam ueritatis susceperit, absurdum
non erit, si aliquid etiam ex eruditione communi ac
liberalibus studiis, que forte in pueritia attigit, ad assertionem
ueri dogmatis conferat, ita tamen, ut, ubi uera didicerit,
falsa et simulata declinet.

C. XV. Quare prohibetur Christianus poetica figmenta legere.

Item Ysidorus in libro [III.] Sententiarum. [de summo
bono cap. 13.]
IV. Pars. Ideo prohibetur Christianus legere figmenta
poetarum, quia per oblectamenta fabularum nimium
mentem excitant ad incentiua libidinum. Non
enim solum thura offerendo demonibus immolant, sed
etiam eorum dicta libentius capiendo.
V. Pars. Gratian. Ut itaque ex premissis auctoritatibus
apparet, inperitia sacerdotibus semper debet esse aduersa,
quoniam, cum per ignorantiam cecati aliis ducatum prestare
ceperint, ambo in foueam cadunt; unde dicitur in Psalmo:
"Obscurentur oculi eorum, ne uideant, et dorsum eorum semper
incurua." Cum enim obscurantur illi, qui preeunt, ad ferenda
onera peccatorum facile sequentes inclinantur. Elaborandum
est itaque sacerdotibus, ut ignorantiam a se quasi quandam pestem
abiciant. Licet enim seruus nesciens uoluntatem domini sui,
et non faciens, dicatur uapulare paucis, non tamen hoc de omnibus
generaliter intelligitur. Ut enim ait Apostolus "Qui
ignorat, ignorabitur." Quod de eo intelligendum est, "qui noluit
intelligere, ut bene ageret".
Unde Augustinus ait in libro Questionum: [ueteris ac noui
testamenti, quaest. 67.]

[C. XVI.]

Non omnis ignorans est immunis a pena. Ille enim
ignorans potest excusari a pena, qui quod disceret non inuenit.
Illis autem hoc ignosci non poterit, qui, habentes a quo
discerent, operam non dederunt.

DISTINCTIO XXXVIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Cum itaque uoluntaria ignorantia omnibus sit
noxia sacerdotibus est periculosa.

---

Unde in Tolletano Concilio [IV., cap. 24.] legitur:

C. I. Sacerdotibus maxime ignorantia est uitanda.

Ignorantia mater cunctorum errorum maxime in sacerdotibus
Dei uitanda est, qui docendi offitium in populo
Dei susceperunt. Sacerdotes enim legere sanctas scripturas
admonentur, Paulo apostolo dicente ad Timotheum:
"Adtende lectioni, exhortationi, doctrinae," et:
"semper permane in his." Sciant ergo sacerdotes scripturas
sacras et canones, et omne opus eorum in predicatione
et doctrina consistat, atque edificent cunctos tam
fidei scientia quam operum disciplina.

C. II. Offitialem libellum ab episcopo accipiant presbiteri, cum ordinantur.

Item ex eodem. [Toletano IV. c. 25.]
Quando presbiteri in parrochiis ordinantur, libellum
offitialem a sacerdote suo accipiant, ut ad ecclesias sibi
deputatas instructi succedant, ne per ignorantiam etiam
in ipsis diuinis sacramentis offendant. Cum uero ad
letanias uel ad concilium uenerint, rationem episcopo suo
reddant, qualiter susceptum offitium celebrent, uel
baptizent.

C. III. Inscientia sacerdotum nec excusatione digna est nec uenia.

Item Leo Episcopis Constantinopolitanis.
Si in laicis uidetur intolerabilis inscientia, quanto
magis in his qui presunt, nec excusatione est digna, nec
uenia?

C. IV. Canones non licet sacerdotibus ignorare.

Item Celestinus omnibus orthodoxis Episcopis.
Nulli sacerdotum liceat canones ignorare, nec
quicquam facere, quod possit Patrum regulis obuiare.
Que enim a nobis res digna seruabitur, si decretalium
norma constitutorum pro aliorum libitu licentia populis
permissa frangatur?

C. V. Que sacerdotibus necessaria sunt ad discendum.

Item ex dictis S. Augustini.
Que ipsis sacerdotibus necessaria sunt ad discendum,
id est sacramentorum liber, lectionarius, antiphonarius
baptisterium, computus, canones penitentiales, psalterium,
omeliae per circulum anni dominicis diebus et
singulis festiuitatibus aptae. Ex quibus omnibus si unum

---

defuerit, sacerdotis nomen uix in eo constabit, quia ualde
periculosae sunt euangelicae minae, quibus dicitur: "Si
cecus ceco ducatum prestet, ambo in foueam cadunt."

C. VI. Que oportet scire eum, qui episcopus est ordinandus.

Item ex VII. Sinodo. [cap. 2.]
Omnes psallentes repromittimus Deo: "In iustificationibus
tuis meditabor, non obliuiscar sermones tuos."
Quod omnes quidem Christianos obseruare saluberrimum
est, sed precipue hos, qui ecclesiasticam consecuti sunt
dignitatem. Unde diffinimus omnem, qui ad episcopatus
prouehendus est gradum, modis omnibus psalterium nosse,
ut ex hoc etiam omnis clerus, qui sub eo fuerit, ita
moneatur et inbuatur. Inquiratur autem diligenter a
metropolitano, si in promtu habeat legere scrutabiliter et
non transitorie tam sacros canones et sanctum euangelium,
quam diuini Apostoli librum et omnem diuinam scripturam
atque secundum mandata conuersari, et docere
populum sibi commissum. Substantia enim summi sacerdotii
nostri sunt eloquia diuinitus tradita, id est uera diuinarum
scripturarum disciplina, quemadmodum magnus
perhibet Dionisius. Quod si disceptauerit, et ita libenter
facere et docere minime spoponderit, nullatenus consecretur.
Ait enim prophetice Deus: "Tu scientiam repulisti,
et ego repellam te, ne sacerdotio fungaris michi."

C. VII. De eodem.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 3.]
Placuit, ut ordinatis episcopis uel clericis prius ab
ordinatoribus suis decreta conciliorum auribus eorum inculcentur,
ne se aliquid contra statuta concilii fecisse peniteat.

C. VIII. Sacrae scripturae inherentes non obscurantur iniquitate mundana.

Item Zepherinus Papa. [epist. I. ad Episcopos Siciliae]
Sicut stellas celi non extinguit nox, sic mentes fidelium
inherentes firmamento sacrae scripturae non obscurat
mundana iniquitas.

C. IX. Ignorantia scripturarum est ignorantia Christi.

Item Ieronimus in Isaia.
Si iuxta apostolum Paulum Christus Dei uirtus est
et Dei sapientia est, ignoratio scripturarum est
ignoratio Christi.

C. X. A Domino sciuntur, uel ignorantur, qui ea, que Dei sunt, sapiunt, uel ignorant.

Item Gregorius in Moralibus.
Qui ea, que Dei sunt sapiunt, a Domino sapiuntur, et
qui ea, que Dei sunt, nesciunt, a Domino nesciuntur,
Paulo testante, qui ait: "Si quis ignorat, ignorabitur."
Idem: Quicumque stultus est in culpa, sapiens erit in pena.

C. XI. Non qui aliquid nescit, sed qui putat se scire quod nescit, errare probatur.

Item Augustinus. [in Enchiridio ad Laurentium, cap. 17.]
II. Pars. Quamuis errare quanta possumus cura
cauendum sit, non solum in maioribus, uerum etiam in minoribus
rebus, nec nisi rerum ignorantia possit errari, non
est tamen consequens, ut continuo erret quisquis aliquid
nescit, sed si quis se existimet scire quod nescit. Pro
uero quippe approbat falsum, quod erroris est proprium.
Verumtamen in qua re quisque erret, interest plurimum.
Nam in una eademque re et nescienti sciens, et erranti non
errans recta ratione preponitur. In diuersis autem rebus,
id est cum iste scit alia, ille alia, et iste utiliora, ille minus
utilia uel etiam noxia: quis non in eis, que ille scit, ei preferat
nescientem? Sunt enim quedam, que nescire melius
est quam scire.
III. Pars. Gratian. Sed licet per ignorantiam gramaticae
artis aliquid uitiosum proferant episcopi uel presbiteri, non tamen
ideo a scolasticis sunt despiciendi, quia morum uitia magis
quam uerborum sunt precauenda.
Unde Augustinus in libro de catezizandis rudibus: [c. 9.]

C. XII. Non contempnant scolastici ecclesiasticam simplicitatem.

Sedulo monendi sunt scolastici ut humilitate induti
Christiana, discant non contempnere quos cognouerint
morum uitia quam uerborum amplius deuitare, sed
cordi casto linguam exercitatam nec conferre audeant,
quam etiam preferre consueuerant. His enim maxime
utile est nosse, ita esse preponendas uerbis sententias, ut
preponitur animus corpori. Ex quo fit, ut ita malle debeant
ueriores quam dissertiores audire sermones, sicut
malle debent prudentiores quam formosiores habere amicos.
Nouerint etiam, non esse uocem ad aures Dei, nisi animi
affectum. Ita enim non irridebunt, si aliquos antistites et
ministros ecclesiae forte animaduerterint uel cum barbarismis
et soloecismis Deum inuocare, uel eadem uerba, que
pronunciant, non intelligere, perturbateque distinguere, non
quia ista minime corrigenda sunt, ut populus ad id, quod
plane intelligit, dicat "Amen"; sed quia pie toleranda sunt
ab eis, qui didicerint ut sono in foro, sic uoto in ecclesia
benedici. Itaque forensis illa nonnumquam forte bona dictio
numquam tamen benedictio dici potest.

---

[PALEA.

C. XIII. De eodem.

Item Gregorius ad Leandrum Episcopum
Hispalensem, in prefatione Moralium ad finem.
Indignum uehementer existimo, ut uerba celestis oraculi
restringam sub regulis Donati. ]

---

[PALEA.

C. XIV. Item Augustinus de uera religione, c. 49. et 50.

Locutio diuinarum scripturarum secundum cuiusque linguae
proprietatem accipienda est. Habet enim omnis lingua
sua quedam propria genera locutionum, que cum in aliam
linguam transferuntur, uidentur absurda. ]

---

[PALEA.

C. XV. Item Ieronimus ad Pammachium, epistola LII., cuius initium est: Christiani interdum pudoris est.

Ecclesiastica interpretatio etiamsi habet eloquii uenustatem,
dissimulare eam debet et fugere, ut non otiosis
philosophorum scolis

C. XVI. Episcopus propter obprobrium senectutis a paruulis et a minimis discere non erubescat.

Item Clemens Papa. [epist. III.]
Nullus episcopus propter obprobrium senectutis uel
nobilitatem generis a paruulis uel minimis eruditis, si
quid forte est utilitatis aut salutis, inquirere negligat. Qui
enim rebelliter uiuit, et discere atque bona agere recusat,
magis diaboli quam Christi membrum esse ostenditur, et
potius infidelis quam fidelis monstratur.

DISTINCTIO XXXIX.

GRATIANUS.
Ecce plenarie monstratum est, quod sacerdotes oportet litterarum
tam sacrarum quam secularium esse peritos. Nunc
queritur, an secularium negotiorum oporteat eos habere peritiam?
Hanc prelatis esse necessariam, multis rationibus probatur.
Debent namque prelati subditis non solum spiritualia, sed etiam
carnalia subsidia ministrare, exemplo Christi, qui turbas sequentes
non solum uerbo docebat, sed etiam uirtute sanabat et corporalibus
alimentis reficiebat. Ut autem prelati hec omnia plene perficere
possint, secularium negotiorum oportet eos habere sollertiam,
ut eorum cautela et ecclesiae seruentur indempnes, et cuique necessaria
pro suo modo subministrentur. Unde quidam in episcopum
electus a B. Gregorio pro sua simplicitate repellitur, ne
eius occasione res ecclesiae dilapidarentur.
Unde idem scribit nobilibus ciuibus Neapolim: [lib. VIII.
epist. 40.]

C. I. Secularium negotiorum inperiti non sunt in episcopos ordinandi.

Petrus diaconus, quem a uobis electum asseritis,
omnino (ut dicitur) simplex est, et nostis, quia hoc tempore
talis in regiminis debet arce constitui, qui non solum de
salute animarum, uerum etiam de extrinseca utilitate et
cautela sciat esse solicitus.

DISTINCTIO XL.

GRATIANUS.
I. Pars. Oportet quoque episcopum esse ornatum et
hospitalem. Ornamenta episcopalia uirtutes debent intelligi,
que a Domino eis repromittuntur, dum dicitur: "Sacerdotes
eius induam salutari." Unde in ueteri testamento uariis uestibus
ex precepto Domini sacerdotes ornati leguntur, quia multimodis
uirtutibus splendere debet uita pontificis, ut gradui conferat
decorem, quem ab eo non accepit. Non enim loca, sed uita et
mores sanctum faciunt sacerdotem. Unde ex offitio suscepto non
licentiam peccandi, sed necessitatem bene uiuendi se nouerint
assecutos.
Unde Simacus Papa ait:

C. I. Offitium sacerdotii non confert, sed adimit licentiam delinquendi.

Non nos beatum Petrum (sicut dicitis) a Domino cum
sedis priuilegio, uel successores eius, peccandi iudicamus
licentiam suscepisse. Ille perhennem meritorum dotem cum
hereditate innocentiae transmisit ad posteros. Quod illi
concessum est per actuum lucem, ad illos pertinet, quos
par conuersationis splendor illuminat. Quis enim sanctum
esse dubitet, quem apex tantae dignitatis attollit? In quo
si desint bona acquisita per meritum, sufficiunt, que a
loci predecessore testantur. Aut enim claros ad hec
fastigia erigit, aut qui eriguntur, illustrat.

C. II. Filii sanctorum sunt, qui exercent opera eorum.

Item Ieronimus. [ad Heliodorum, epist. I.]
Non est facile stare in loco Petri et Pauli et tenere
cathedram regnantium cum Christo, quia hinc dicitur:
non sanctorum filii sunt, qui tenent loca sanctorum, sed qui
exercent opera eorum.

C. III. Morum nobilitas, non loci uel generis, sacerdotes notificet.

Item Gregorius.
Nos, qui presumus, non ex locorum uel generis dignitate,

---

sed morum nobilitate innotescere debemus, nec urbium
claritate, sed fidei puritate.

C. IV. Non loca uel ordines, sed merita nos Deo coniungunt.

Idem Anastasio Presbitero. [lib. VI. epist. 29.]
Non loca uel ordines creatori nostro nos proximos
faciunt, sed nos aut merita bona coniungunt, aut
mala disiungunt.

C. V. Magnitudo peccati uel dignitatis quemque fortiter deicit.

Item Iohannes Crisostomus. [id est, auctor operis
imperfecti in Matthaeum, homilia 40. ad c. 21.]
II. Pars. Homo Christianus fortiter cadit in peccatum
propter duas causas: aut propter magnitudinem
peccati, aut propter altitudinem dignitatis.

C. VI. Dampnatur Apostolicus, qui suae et fraternae salutis est negligens.

Item ex gestis Bonifacii Martiris.
III. Pars. Si papa suae et fraternae salutis negligens
reprehenditur inutilis et remissus in operibus suis, et insuper
a bono taciturnus, quod magis officit sibi et omnibus,
nichilominus innumerabiles populos cateruatim secum ducit,
primo mancipio gehennae cum ipso plagis multis in eternum
uapulaturus. Huius culpas istic redarguere presumit
mortalium nullus, quia cunctos ipse iudicaturus a
nemine est iudicandus, nisi deprehendatur a fide deuius;
pro cuius perpetuo statu uniuersitas fidelium tanto instantius
orat, quanto suam salutem post Deum ex illius incolumitate
animaduertunt propensius pendere.

C. VII. Non ordines, sed uitae merita nos Deo commendant.

Item Augustinus ad Valerium. [epist. CXLVIII.]
IV. Pars. Ante omnia peto, ut cogitet religiosa prudentia
tua, nichil esse in hac uita et maxime in hoc tempore
facilius et leuius et hominibus acceptabilius episcopi, aut
presbiteri, aut diaconi offitio, si perfunctorie atque adulatorie
res agatur, sed nichil apud Deum miserius et tristius
et dampnabilius. §. 1. Item: Nichil est in hac uita et

---

maxime in hoc tempore difficilius et laboriosius et
periculosius episcopi, aut presbiteri, aut diaconi offitio,
sed apud Deum nichil beatius, si eo modo militetur, quo
noster imperator iubet. Quis autem sit modus, nec a
pueritia, nec ab adolescentia mea didici, et eo tempore,
quo discere ceperam, uis mihi facta est merito peccatorum
meorum. Nam quid aliud existimem nescio, ut secundus
locus gubernaculorum mihi traderetur, qui remum
tenere non noueram.

C. VIII. Corrumpitur et ad terram sacerdotium trahitur, nisi legaliter et iuste seruetur.

Item Ysidorus.
Sicut uiri et mulieris digna coniunctio unum facit matrimonium,
et sicut duorum copulatio unum perficit corpus,
ita clericatus et sacerdotium unum faciunt presbiterum, et
electio et consecratio unum faciunt episcopum: que omnia
unum efficiunt corpus, quod citius corrumpitur et ad terram
trahitur, nisi legaliter conseruetur, nisi iuste uiuendo
laudetur.

C. IX. Gratia, non locus saluat animam.

Item Ambrosius. [lib. de paradiso, c. 4.]
V. Pars. Illud autem aduerte, quia extra paradisum
uir factus est, mulier intra paradisum, ut aduertas,
quod non loci, non generis nobilitate, sed uirtute unusquisque
gratiam sibi comparat. Denique extra paradisum,
hoc est in inferiori loco, uir factus melior inuenitur, et illa,
que in meliori loco, hoc est in paradiso, facta est, inferior
inuenitur.

C. X. De eodem.

Item Gregorius. [lib. VI. Reg. epist. 5.]
Quelibet occulta loca sine gratia animam saluare non
possunt, quod aliquando in ipsis quoque conspicimus
erratibus electorum. Nam Loth in ipsa peruersa ciuitate
iustus fuit: in monte peccauit. Sed ista cur dicimus, cum
maiora nouerimus? Quid enim paradiso iucundius? quid
celo securius? et tamen homo ex paradiso, et angelus
de celo peccando cecidit.

C. XI. De eodem.

Idem.
Adam primus homo de paradiso pro peccato eiectus
est: hoc est, qui Dei nobilitatem a se deiecit, nobilitate
loci priuatur.

C. XII. Non est uere sacerdos omnis, qui nominatur sacerdos.

Item Iohannes Crisostomus. [id est, auctor operis imperfecti
in Matth. hom. 43. ad c. 23.]
VI. Pars. Multi sacerdotes, et pauci sacerdotes;

---

multi nomine, et pauci in opere. Videte ergo quomodo
sedeatis super cathedram, quia non cathedra
facit sacerdotem, sed sacerdos cathedram; non locus sanctificat
hominem, sed homo locum; non omnis sacerdos sanctus,
sed omnis sanctus sacerdos est. Qui bene sederit
super cathedram honorem accipit cathedrae; qui male
sederit, iniuriam facit cathedrae; ideoque malus sacerdos
de sacerdotio suo crimen adquirit, non dignitatem. In iudicio
enim sedens, si quidem bene uixeris et bene docueris,
populum instruis; si uero bene docueris et male
uixeris, tui solius condempnator eris. Nam bene uiuendo
et bene docendo populum instruis, quomodo uiuere debeat:
bene autem docendo et male uiuendo Deum instruis, quomodo
te debeat condempnare. Idem: §. 1. Quicumque
desiderauerit primatum in terra, inueniet confusionem in
celo, nec inter seruos Christi computabitur, qui de primatu
tractauerit, nec unusquisque eorum festinet, quomodo appareat
aliis maior, sed quomodo omnibus inferior uideatur,
quoniam non qui maior fuerit in honore, ille est iustior, sed
qui fuerit iustior, ille maior est.

DISTINCTIO XLI.

GRATIANUS.
I. Pars. Ecce, quibus oporteat sacerdotem esse ornatum
moribus. Scilicet preterea oportet illum esse ornatum in exterioribus,
habitu uidelicet et incessu: habitu, ut nec fulgidis, nec
sordidis se uestibus ornet. Ut enim ait Ieronimus nec affectatae
sordes, nec exquisitae deliciae laudem pariunt, quod tam de
uestibus, quam de cibis intelligendum est.
Unde Augustinus ait in libro [III.] de doctrina Christiana:
[cap. 12.]

C. I. Pro moribus eorum, cum quibus uiuimus, alimentis uti debemus.

Quisquis rebus pretereuntibus restrictius utitur quam
sese habent mores eorum, cum quibus uiuit, aut intemperans,
aut supersticiosus est. Quisquis uero sic eis utitur,
ut metas consuetudinis bonorum, inter quos uersatur, excedat,
aut aliquid significat, aut flagitiosus est. In omnibus
enim talibus non usus rerum, sed libido in culpa est.
§. 1. Quid igitur locis, et temporibus, et personis
conueniat, diligenter adtendendum est, nec temere flagitia
reprehendamus. Fieri enim potest, ut sine aliquo uitio
cupidinis uel uoracitatis preciosissimo cibo sapiens utatur,
insipiens autem fedissima gulae flamma in uilissimum ardescat,
et sanius quisque maluerit more Domini pisce
uesci, quam lenticula more Esau, nepotis Abraham, aut
hordeo more iumentorum. Non enim propterea continentiores
sunt nobis pleraeque bestiae, quia uilioribus escis
aluntur. Nam in omnibus huiuscemodi rebus non ex

---

earum rerum natura, quibus utimur, sed ex causa utendi
et modo appetendi uel probandum est, uel inprobandum
quod facimus.

C. II. Non cibus, sed appetitus in culpa est.

Item Augustinus super epistolam Iohannis.
Deliciae quelibet, si absque desiderio percipiantur, non
officiunt, et uiles cibi appetenter accepti inpediunt profectum
abstinentiae. Dauid enim aquam concupitam
effudit, et Elias carnes comedit.

C. III. Contra suae infirmitatis consuetudinem aliquibus cibis non cogantur diuites uti.

Idem in libro de uerbis Domini. [secundum Mattheum c. 7.
serm. V.]
Non cogantur diuites pauperum cibis uesci, utantur
consuetudine infirmitatis suae, sed doleant se aliter non
posse: si consuetudinem mutant, egrotant. Utantur
superfluis, dent inopibus necessaria; utantur preciosis,
dent pauperibus uilia.

C. IV. Equanimitas tolerandi, non usus, uel abstinentia cibi iustitiam facit.

Idem in libro [II.] questionum euangeliorum. [c. 11.]
Quod dicit Dominus in euangelio: "Iustificata est
sapientia ab omnibus filiis suis," ostendit filios sapientiae
intelligere, nec in abstinendo, nec in manducando esse iusticiam,
sed in equanimitate tolerandi inopiam, et temperancia
per abundantiam non se corrumpendi, atque oportune
sumendi uel non sumendi ea, quorum non usus, sed
concupiscentia reprehendenda est. Non enim interest
omnino, quid alimentorum sumas, ut succurras necessitati
corporis, dummodo congruas in generibus alimentorum
his, cum quibus tibi uiuendum est. Neque quantum sumas
multum interest, cum uideamus aliorum stomachum citius
saturari, et eos tamen illi ipsi paruo, quo saciantur, ardenter
et intolerabiliter et omnino turpiter inhiare; alios
autem plus paulo poculo saciari quidem, sed tolerabiliter
inopiam perpeti, et uel ante horam positas epulas,
si id in tempore aut opus sit aut necesse sit, cum tranquillitate
aspicere, neque tangere. Magis ergo interest, non
quid uel quantum alimentorum pro congruentia hominum
atque personae suae, et pro suae ualetudinis necessitate
quis accipiat, sed quanta facilitate et serenitate
animi careat, cum his uel oportet, uel necesse est carere;
ut illud in animo Christiani conpleatur, quod Apostolus
dicit: "Scio et minus habere, scio et habundare; ubique

---

et in omnibus inbutus sum: et saciari, et esurire, et habundare,
et penuriam pati, omnia possum in eo, qui me confortat."

C. V. Temperantia ciborum et uestium, non dissolutio eorum laudatur.

Item ex Concilio Gangrensi. [c. ultimo.]
Parsimoniam cum ueste humili non reprobamus, sicut
etiam ornatum preter corporis diligentiam infucatum laudamus.
Dissolutos autem et fractos uestibus et incessu
non recipimus; pietatem in priuatis domibus non concludentes,
omnem locum in nomine Domini edificatum
honoramus; et congregationem in ecclesia factam ad utilitatem
communem recipimus, et bona opera, que supra
uires in fratres pauperes exercentur, secundum ecclesiasticas
traditiones beatificamus, et omnia, que conueniunt
tradicionibus apostolicis et sanctarum scripturarum preceptis,
in ecclesia fieri exoptamus.

C. VI. Sub specie uirtutum sepe se uicia ingerunt.

Item Gregorius. [Iohanni Constantinopolitano, lib. I.
Reg. epist. 24.]
Sepe uicia esse se uirtutes mentiuntur, ut tenacia
parsimonia, effusio largitas, crudelitas zelus iusticiae, remissio
pietas uelit uideri.

C. VII. Meritis fidei et uitae, non diuitiis episcopalis auctoritas queritur.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 15.]
Episcopus uilem supellectilem, et mensam ac uictum
pauperem habeat, et dignitatis suae auctoritatem fide et
uitae meritis querat. §. 1. Hospiciolum quoque non
longe ab ecclesia habeat.

[C. VIII.]

Item ex eodem. [c. 45.]
Clericus professionem suam etiam habitu et incessu
probet, et ideo nec uestibus, nec calciamentis decorem
querat.
Gratian. Sicut ergo in cibis mores eorum, cum quibus
uiuimus, obseruare monemur, sic et de indumentis intelligendum
est. Ut enim alibi dicitur: "quisquis contemptis his, cum quibus
uiuit, lautiora sibi uel austeriora pre ceteris indumenta uel
alimenta querit, aut intemperans sui est, aut supersticiosus."
Incessu autem debet esse sacerdos ornatus, ut grauitate itineris
mentis maturitatem ostendat. Incompositio enim corporis (ut
Augustinus ait) qualitatem indicat mentis. Unde istoriographus

---

ille, cum mutabilitatem eius describeret, cuius conscientia
excita curis uastabat mentem, inter cetera etiam hoc
notabile indicauit: "Incessus eius modo citus modo tardus".

DISTINCTIO XLII.

GRATIANUS.
I. Pars. Hospitalem uero sacerdotem esse oportet, ne sit
in numero eorum, quibus in iudicio dicetur: "Hospes eram
non suscepistis me." Qui enim Apostolum secutus alios ad hospitalitatem
debet inuitare, quomodo hospitalitatis exhortator poterit
esse, qui domum propriam hospitibus claudit? Si enim sacerdos
primum a se ipso et a domestica sua ecclesia debet exigere quod
postea populis imperet; si primum, imitando Christum, ipse debet
facere que postea populum doceat: necesse est, ut pauperes
hospitio recipiat, quo ad hospitalitatem facilius suo exemplo subditos
attrahat. §. 1. Ordinandus itaque sacerdos ad memoriam
reuocet, quomodo Abraham et Loth per hospitalitatis opera Deo
placere, et angelos hospitio recipere meruerunt; quomodo
angeli, Sodomis hospitalem domum ingressi, Loth cum familia sua
liberauerint; quomodo clausas domos cum hospitibus ignis ingressus
perdiderit; quomodo etiam secundum Ieronimum aliena
rapere conuincitur, qui ultra necessaria sibi retinere probatur;
ac sic per opera pietatis instituat ut etiam presentis uita
subsidia, et eternae claritatis premia a Domino percipiat:
utrumque enim pietati promittitur. §. 2. Unde Apostolus scribens
ad Timotheum ait: "Exerce te ipsum ad pietatem. Nam
corporalis quidem exercitatio ad modicum utilis est; pietas autem
utilis est ad omnia, habens promissionem uitae, que nunc est, et
futurae." Ab hac quisquis alienus fuerit, in sacerdotem ordinari
non poterit §. 3. Si enim uidua in ecclesia recipi prohibetur,
que pauperes non recipit in hospitio, que pedes sanctorum
non lauit, que omne opus bonum non est executa: multo magis
sunt prohibendi a sacerdotio, qui ab opere pietatis probantur
alieni. §. 4. Unde quidam hospitalitatis opera despicientes
in Gangrensi Concilio excommunicantur. Sic enim in eo
statutum est: [c. 11.]

C. I. Non sint despiciendi, qui conuiuia pauperibus exhibent.

Si quis despicit eos, qui fideliter agapas, id est conuiuia,
pauperum exhibent et propter honorem Domini conuocant
fratres, et noluerit communicare huiuscemodi uocationibus,
paruipendens quod geritur, anathema sit.
Gratian. Hinc etiam Iohannes Euangelista in epistola
sua quendam Diotrepem excommunicat, qui nec pauperes
recipiebat, et recipientes de ecclesia eiciebat. In hospitalitate
autem non est habendas delectus personarum, sed indifferenter
quibuscumque sufficimus hospitales nos exhibere debemus.

---

Unde Iohannes Crisostomus in epistola ad Ebreos:
[hom. XI. ad c. 6. circ. fin.]

C. II. In recipiendis hospitibus nulla debet esse distinctio.

II. Pars. Quiescamus ab hac absurda curiositate, et
diabolica, et peremptoria. Si enim in clero electum se
esse dicat, si sacerdotem se nominet, scrutare: non enim
sine periculo in talibus indiscussa communicatio est; circa
maiora periculum uertitur: non enim das, sed accipis. Si
uero pro nutrimento postulat, ne in his examines. Quomodo
Abraham hospitalem se circa omnes ostendebat.
Si scrutator esset circa refugientes ad se, numquam
angelos hospitio recepisset. Fortassis enim non
putasset eos angelos, sed cum reliquis repelleret;
sed quoniam omnes recipiebat, suscepit et angelos. Non
enim ex uita eorum, quos accipis, mercedem tibi retributurus
est Deus, sed ex uoluntate et ex honorificentia
multa, ex misericordia, et bonitate.
III. Pars. Gratian. Sed licet ipsa conuiuia despicienda
non sint, nec tamen in ecclesiis celebram, nec clericos ad ea
conuocatos partes sibi ex eis tollere

C. III. Clerici ad agapen uocati partem sibi non tollant.

Non oportet ministros altaris uel quoslibet clericos ad
agapen uocatos partes tollere, propter iniuriam que ex
hac occasione ecclesiastico ordini poterit deputari.

C. IV. In locis Deo sacratis nec comedere, nec accubitus sternere liceat.

Item. [c. 28.]
IV. Pars. Non oportet in basilicis seu in ecclesiis
agapen facere et intus manducare, uel accubitus sternere.

C. V. Nisi necessitate coacti in ecclesia clerici non conuiuentur.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 30.]
Nulli episcopi uel clerici in ecclesia conuiuentur, nisi
forte transeuntes hospitiorum necessitate illic reficiantur.
Populi etiam ab huiusmodi conuiuiis quantum fieri potest
prohibeantur.

---

[PALEA.

C. VI. De eodem.

Item ex dictis B. Benedicti Abbatis.
Oratorium hoc sit, quod dicitur; nec ibi quicquam aliud
geratur uel condatur, quam quod diuinis ministeriis
conueniat. ]

---

[PALEA.

C. VII. De eodem.

Item Augustinus. [epist. CIX. de regula monachorum.]
In oratorio preter orandi et psallendi cultum penitus
nichil agatur, ut nomini huic et opera iugiter inpensa concordent. ]

DISTINCTIO XLIII.

GRATIANUS.
I. Pars. Pudicus quoque debet esse sacerdos, ut et moribus,
et uerbis pudorem indesinenter exhibeat. Unde in Canticis Canticorum
genae sponsae, id est predicatores, turturi comparantur.
§. 1. Debet etiam gratiam docendi habere, quia ut Ieronimus
ait: "Innocens absque sermone conuersatio, quantum exemplo
prodest, tantum silentio nocet. Nam latratu canum et baculo
lupi sunt arcendi." In ipsa autem doctrina discretum oportet
esse rectorem, ne aut tacenda proferat, aut dicenda taceat.
Unde Gregorius in XV. capitulo [Part. II.] sui Pastoralis
[c. 4.] ait:

C. I. De discretione predicationis, et silentii.

Sit rector discretus in silentio, utilis in uerbo, ne aut
tacenda proferat, aut proferenda reticescat. Nam sicut
incauta locutio in errorem pertrahit, ita indiscretum silentium
hos, qui erudiri poterant, in errorem derelinquit.
Sepe namque rectores improuidi, humanam amittere gratiam
formidantes, loqui libere recta pertimescunt, et iuxta ueritatis
uocem nequaquam iam gregis custodiae pastorum
studio, sed mercenariorum uice deseruiunt, quia ueniente
lupo fugiunt, dum se sub silentio abscondunt. Hinc
namque eos per Prophetam Dominus increpans ait in
Ysaia: "Canes muti, non ualentes latrare." Hinc rursum
queritur dicens in Ezechiele: "Non ascendistis ex
aduerso, neque opposuistis murum pro domo Israel, ut
staretis in prelio in die Domini." Ex aduerso quippe ascendere
est pro defensione gregis uoce libera huius mundi
potestatibus contraire. Et in die Domini in prelio stare
est prauis decertantibus ex iustitiae amore resistere.
Pastori enim recta timuisse dicere, quid est aliud quam
tacendo terga prebuisse? qui nimirum, si pro grege se obicit,
murum pro domo Israel hostibus opponit. Hinc rursus
delinquenti populo dicitur in Hieremia: "Prophetae tui
uiderunt tibi falsa et stulta, nec aperiebant iniquitatem
tuam, ut te ad penitentiam prouocarent." Prophetae quippe
in sacro eloquio nonnunquam doctores uocantur, qui dum
fugitiua esse presentia indicant, que sunt uentura manifestant;
quos diuinus sermo falsa uidere redarguit, quia,
dum culpas corripere metuunt, incassum delinquentibus
promissa securitate blandiuntur, qui iniquitatem peccantium
nequaquam aperiunt, quia ab increpationis uoce conticescunt.
Clauis quippe apertionis est sermo correctionis quia increpando

---

culpam detegit, quam sepe nescit ipse etiam
qui perpetrauit. Hinc Paulus ait ad Titum: "Ut potens
sit ad exhortandum in doctrina sana et eos qui contradicunt,
redarguere." Hinc per Malachiam dicitur: "Labia
sacerdotis custodiunt scientiam, et legem requirunt ex ore
eius, quia angelus Domini exercituum est." Hinc per
Ysaiam Dominus ammonet dicens: "Clama, ne cesses,
sicut tuba exalta uocem tuam." Preconis quippe offitium
suscipit, quisquis ad sacerdotium accedit, ut ante aduentum
iudicis, qui terribiliter sequitur, ipse scilicet clamando
gradiatur. Sacerdos ergo, si predicationis est nescius,
quam clamoris uocem daturus est preco mutus? In Actibus
Apostolorum: hinc est enim, quod super pastores
primos in linguarum specie Spiritus sanctus insedit, quia
nimirum, quos repleuerit, de se protinus loquentes facit.
Hinc Moysi precipitur in Exodo, ut tabernaculum sacerdos
ingrediens tintinnabulis ambiatur, ut uidelicet predicationis
uoces habeat, ne superni inspectoris iudicium ex silentio
offendat. Scriptum quippe est: "Ut audiatur sonitus, quando
ingreditur sanctuarium in conspectu Domini, et non
moriatur." Sacerdos namque ingrediens uel egrediens moritur,
si de eo sonitus non audiatur, quia iram contra se
occulti iudicis exigit, si sine predicationis sonitu incedit.
Apte autem tintinnabula uestimentis illius describuntur inserta.
Vestimenta etenim sacerdotis quid aliud quam recta
opera debemus accipere? Propheta attestante, qui ait in
Psalmo CXXXVI.: "Sacerdotes tui induantur iusticia."
Vestimentis itaque illius tintinnabula inherent, ut uitae uiam
cum linguae sonitu ipsa quoque opera sacerdotis clament.
Sed cum rector se ad loquendum preparat, sub quanto
cautelae studio loquatur, attendat, ne, si inordinate ad
loquendum rapitur, erroris uulnere audientium corda feriantur,
et cum fortasse sapientem se uideri desiderat, unitatis
compagem insipienter abscidat. Hinc namque
ueritas dicit in Marco: "Sal in uobis, et pacem habete
inter uos." Per sal quippe uerbi sapientia designatur. Qui
ergo sapienter loqui nititur, magnopere metuat, ne eius
eloquio audientium unitas confundatur. Hinc Paulus ait
ad Romanos: "Non plus sapere, quam oportet sapere,
sed sapere ad sobrietatem." In Exodo in sacerdotis ueste
iuxta diuinam uocem tintinnabulis mala Punica coniunguntur.
Quid enim per mala Punica nisi fidei unitas designatur?
Nam sicut in malo Punico uno exterius cortice multa interius
grana muniuntur, sic innumeros sanctae ecclesiae populos
unitas fidei contegit, quos intus diuersitas meritorum tenet.
Ne igitur rector incautus ad loquendum proruat, hoc, quod
iam premisimus, per semetipsam discipulis clamat ueritas
in Marco: "Habete sal in uobis, et pacem habete inter
uos": ac si figurate per habitum sacerdotis dicat: Mala
Punica tintinnabulis iungite, ut per omne, quod dicitis, unitatem
fidei cauta obseruatione teneatis. §. 1. Prouidendum
quoque est sollicita intentione rectoribus, ut ab eis nullo
modo non solum praua, sed nec recta quidem nimie et
inordinate proferantur, quia sepe dictorum uirtus perditur,
cum apud corda audientium loquacitatis incauta inportunitate

---

leuigatur, et auctorem suum hec eadem loquacitas
inquinat, que seruire auditoribus ad usum profectus ignorat.
Unde bene per Moysen dicitur in Leuitico: "Vir, qui
fluxum seminis patitur, inmundus erit." In mente quippe
audientium semen secuturae cogitationis est audita equalitas
locutionis, quia, dum per aurem sermo concipitur
cogitatio in mente generatur. Unde ab huius mundi
sapientibus in Actibus Apostolorum predicator egregius
semiuerbius uocatus est. Qui ergo fluxum seminis
sustinet, inmundus asseritur, quia multiloquio subditus
ex eo se inquinat; quod si ordinate promeret, prolem
rectae cogitationis edere in audientium corde potuisset,
dumque incautus per loquacitatem diffluit, non ad usum
generis, sed ad inmundiciam semen fundit. Unde
Paulus quoque, cum de instancia predicationis discipulum
admoneret, dixit ad Timotheum Ep. II.: "Testificor coram
Deo et Christo Iesu, qui iudicaturus est uiuos et mortuos
et aduentum ipsius et regnum eius, predica uerbum,
insta oportune, inportune." Dicturus: "inportune," premisit:
"oportune," quia scilicet apud auditoris mentem
ipse sua uilitate se destruit, si habere inportunitas
oportunitatem nescit.

C. II. Porcis et canibus sacra non sunt committenda.

Item Origenes.
II. Pars. In mandatis habemus, ut uenientes ad ciuitatem
discamus prius, quis in ea dignus sit, ut apud eum cibum
sumamus; quanto magis nosse oportet, quis qualisue sit
is, cui inmortalitatis uerba credenda sunt? Solliciti enim
esse debemus, ne margaritas nostras mittamus ante porcos.
Sed ob alias causas utile est uiri huius me habere
noticiam. Si enim sciam, quia in his, de quibus non
potest dubitari quod bona sint, emendatus est et inculpabilis,
(hoc est, si sobrius, si misericors, si iustus, si mitis, et
humanus est, que utique bona nullus ambigit,) tunc
consequens uidebitur, ut ei, qui obtinet bona uirtutum,
etiam quod deest fidei et scientiae conferatur, et in quibus
maculari eius uita uidebatur, que est in reliquis probabilis,
emendetur. Si uero in his, que palam sunt, peccatis
inuolutus permanet et inquinatur, non me oportet aliquid
de secretioribus et remotis diuinae sententiae
proloqui, sed magis protestari, et conuenire eum, ut peccare
desinat et actus suos a uiciis emendet. Quod si ingesserit
se, et prouocabit nos dicere, que eum minus recte agentem
non oporteat audire, prudenter eum debemus eludere.
Nam nichil omnino respondere auditorum causa utile non
uidetur, ne forte estiment, nos responsionis penuria
declinare certamen, et fides eorum ledatur non intelligentium
propositum nostrum.

C. III. Verba predicationis persecutoribus suis prelati non subtrahant.

Item Anacletus. [epist. I. omnibus Episcopis.]
III. Pars. Scimus autem, multos ob id infestare doctores,
ut eos perdant, et propriae uoluntatis placita

---

adinpleant. Non propterea tamen doctores (in quantum
uires suppetunt) a recta emulatione et bona intentione
recedere debent, scientes, quia beati, qui persecutionem
patiuntur propter iusticiam.

C. IV. Non mundus est a sanguine subiectorum, qui Dei consilium illis non annunciat.

Item Gregorius Venantio Episcopo. [lib. I. epist. 33.]
Ephesiis Paulus dicit: "Mundae sunt manus meae
a sanguine omnium uestrum: non enim subterfugi, quominus
annunciarem omne consilium Dei uobis." Mundus ergo a
sanguine eorum non esset, si eis Dei consilium pronunciare
noluisset, quia, cum increpare delinquentes noluerit,
eos proculdubio tacendo pastor occidit.

C. V. Eternae dampnationis penam incurrit predicator, qui semen diuini uerbi non spargit.

Item Nicolaus Papa. [ad Michaelem Imperatorem in
epistola, cuius initium est: "Proposueramus."]
Dispensatio est nobis celestis seminis iniuncta;
"uae si non sparserimus, uae si tacuerimus." Quod cum
electionis uas formidet et clamet, quanto magis cuilibet
exiguo metuendum est? Proinde, sicut non leue discrimen
incumbit pontificibus, siluisse quod congruit, ita his
(quod absit) non mediocre periculum est, qui cum debeant
parere, despiciunt.
IV. Pars. Gratian. Pariter quoque obseruare debet sacerdos,
ne indignis et non intelligentibus secreta misteria sua
predicatione reserare incipiat. Qui enim ea docet, que ab auditoribus
intelligi non ualent, non eorum utilitatem, sed
sui ostentationem facit. Unde in expositione: "Beati inmaculati,"
dicitur: "Vicium animi est, indignis secreta uulgare,
quod fit uel loquacitate incauta, dum sine iudicio uolat
irreuocabile uerbum, uel adulatione, ut ei placeat, cui secreta
reuelat, uel iactatione scientiae, ut plura scire uideatur." In
quibus omnibus profecto datur intelligi, quanta debeat esse discretio
in predicatione sacerdotis, qua si forte caruerit, tanquam
torto naso, sacerdotalis offitii iudicatur indignus.

DISTINCTIO XLIV.

GRATIANUS.
I. Pars. Cum autem uinolentus esse prohibetur, gulae intemperantiam
nequaquam habere permittitur; neque enim ebrietas
prohibetur, et uoracitas permittitur. Utrumque enim inter opera
tenebrarum Apostolus connumerat, scribens Romanis: "Non
in comessationibus et ebrietatibus." Ventris namque ingluuies ad
luxuriam facile prouocat, et omne bonum opus dissoluit. Unde
uenter et genitalia sibimetipsis uicina sunt, ut ex uicinitate membrorum
confederatio intelligatur uitiorum. Hinc etiam Nabusardan
princeps cocorum muros Ierusalem destruxisse legitur,
quia uenter, cui multitudo cocorum deseruit, edificia uirtutum
ad solum redigit. Sacerdos itaque de altario uiuere, non
luxuriari querat. Unde Ieronimus ait: "Tibi o sacerdos de

---

altario uiuere, non luxuriari permittitur." §. 1. Sunt autem
comessationes non solum sacerdotibus, sed etiam laicis noxiae
qui festiuos et solempnes dies non aliter se digne celebrare putant,
nisi comessationibus deseruiant.
Unde Augustinus scribit ad Aurelium Episcopum:
[epist. LXIV.]

C. I. Non est uacandum comessationibus et ebrietatibus.

Comessationes et ebrietates ita concessae putantur et
licitae, ut in honorem beatissimorum martirum non solum
per dies solempnes, (quod unus quisque non lugendum
uideat, qui hec non carneis oculis inspicit?), sed etiam cotidie
celebrentur. Et post pauca: Non ergo aspere, quantum
estimo, non duriter, non modo imperiose ista
tolluntur: magis docendo quam iubendo, magis monendo
quam minando. Sic enim agendum est cum multitudine.
Seueritas autem exercenda est in peccata paucorum. Et
si quidem minamur, cum dolore fiat, de scripturis comminando
uindictam futuram, ne nos ipsi in nostra potestate,
sed Deus in nostro sermone timeatur. Ita prius mouebuntur
spirituales uel spiritualibus proximi, quorum auctoritate
et lenissimis quidem, sed instantissimis admonicionibus
cetera multitudo frangatur.

C. II. Nulli clericorum aut continentium licet tabernas intrare.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 24.]
Non oportet clericos seruientes a presbiteris usque
ad subdiaconos et deinceps ordinis ecclesiastici omnes
usque ad ministros, aut lectores, aut exorcistas, aut hostiarios,
aut psalmistas, aut etiam eos, qui in proposito continentiae
sunt, tabernas intrare.

C. III. Deponatur clericus, qui tabernas aut ergasterium habere uoluerit.

Item ex VI. Sinodo. [cap. 9.]
Nulli licet clerico tabernam aut ergasterium habere.
Si enim huiusmodi tabernam ingredi inhibetur,
quanto magis aliis ministrare in ea? Si quis uero tale quid
fecerit, aut cesset, aut deponatur.

C. IV. Nisi necessitate compulsi clerici tabernas non ingrediantur.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 27.]
Clerici edendi uel bibendi causa tabernas non ingrediantur,
nisi peregrinationis necessitate compulsi.

C. V. Corripiendus est episcopus, qui conuiuiis occupatur.

Item Gregorius Natali Episcopo. [lib. II. Reg.
Indict. X. epist. 14.]
II. Pars. Multis ab urbe tua uenientibus, frater karissime,
didici, pastorali cura derelicta solis te conuiuiis
occupatum. Que audita non crederem, nisi hec actionum
tuarum experimentis approbarem. Nam quia nequaquam
lectioni studeas, nequaquam exortationi inuigiles, sed ipsum
quoque usum ecclesiastici ordinis ignores, hoc est in testimonium,
quod eis, sub quibus positus es, seruare reuerentiam
nescis.

C. VI. De eodem.

Item ad eundem. [ib. II. epist. 37.]
Conuiuia, que ex intentione impendendae karitatis
fiunt, recte uestra fraternitas in suis epistolis laudat. Sed
tamen sciendum est, quia tunc ex karitate ueraciter prodeunt,
cum in eis nulla absentium uita mordetur, nullus ex
irrisione reprehenditur, nec in eis inanes secularium negotiorum
fabulae, sed uerba sacrae lectionis audiuntur; cum
non plus, quam necesse est, seruitur corpori, sed sola eius
infirmitas reficitur, ut ad usus exercendae uirtutis habeatur.
Hec itaque si uos in uestris conuiuiis agitis, abstinentium,
fateor, magistri estis.

---

[PALEA.

C. VII. Item ex Concilio Nanetensi.

Nullus presbiterorum, quando ad anniuersarium
diem, trigesimum, aut septimum, uel tertium alicuius defuncti,
aut quacumque uocatione ad collectam presbiteri
conuenerit, se inebriare ullatenus presumat, nec precatus
amore sanctorum uel ipsius animae bibere, aut alios
ad bibendum cogere, uel se aliena precatione ingurgitare;
nec plausus et risus inconditos, et fabulas inanes ibi referre,
aut cantare presumat, aut turpia ioca uel urso, uel tornatricibus
ante se fieri patiatur; nec laruas demonum
ante se ferri consentiat, quia hoc diabolicum est et a sacris
canonibus prohibitum. ]

---

[PALEA

C. VIII. De eodem.

Item ex eodem.
Quando autem conuenerint presbiteri ad aliquod conuiuium,
aliquis prior illorum uersum ante mensam incipiat
et cibum benedicat. Et tunc secundum ordinem sedeant,
alter alteri honorem prebentes; et per uices cibum et
potum benedicant, et aliquis de illorum clericis aliquid de
sancta scriptura legat. Et post refectionem similiter sanctum

---

ymnum dicant ad exemplum Domini, sicut in cena
fecisse legitur, et sic se contineant omnes presbiteri,
maxime in talibus locis, ut non uituperetur ministerium
illorum. ]

---

[PALEA

C. IX. De eodem.

Item ex eodem.
Quando presbiteri per calendas simul conueniunt post
peractum diuinum misterium ad necessariam collationem,
non quasi ad plenam refectionem, sed quasi ad
prandium ibi ad tabulas resideant, ne per talia inhonesta
conuiuia se inuicem grauent, quia indecens est et onerosum.
Sepe etiam tarde ad ecclesiam redeuntes maius
damnum de reprehensione consequuntur, quod de grauedine
mutua contrahunt, quam lucrum ibi faciant. Nam
de huiusmodi conuentu Paulus Corinthios reprehendit, qui
inconuenienter cenam dominicam manducare conueniebant.
Sic et qui ad cenam dominicam, id est ad collationem
uerbi, sub occasione conueniunt, et ex ueritate uentris
causa coniunguntur, reprehensibiles coram Deo et hominibus
habentur. Et ideo peractis omnibus, qui uoluerint
panem cum caritate in domo fratris sui simul cum fratribus
frangant, et singuli singulos bibere faciant, et maxime
ultra tertiam uicem poculum non contingant, et sic ad
ecclesias redeant. ]

C. X. Christiani ex simbolis conuiuia non celebrent.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 55]
III. Pars. Non oportet ministros altaris uel quoslibet
clericos, aut etiam laicos Christianos ex simbolis, que
uulgus comissalia appellat, conuiuia celebrare.

C. XI. Sacrarum scripturarum lectio sacerdotalibus conuiuiis semper admisceatur.

Item ex Concilio Tolletano III. [c. 7.]
Pro reuerentia Dei et sacerdotum id uniuersa
constituit sinodus, ut (quia solent crebro mensis ociosae
fabulae interponi) in omni sacerdotali conuiuio lectio diuinarum
scripturarum misceatur. Per hoc enim et animae edificantur
ad bonum, et fabulae non necessariae prohibentur.

C. XII. De confertis nec conuiuia facere, nec ante horam diei tertiam clericis comedere licet.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 61. et 66.]
Non liceat sacerdotes uel clericos, sed nec religiosos laicos
conuiuia facere de confertis. §. 1. Nec oportet
clericos uel laicos religiosos ante sacram horam diei tertiam
inire conuiuia, neque aliquando clericos, nisi ymno dicto
edere panem, et post cibos gratias auctori Deo
referre.
Gratian. Si ergo laicis comessationes dampnabiles sunt,

---

multo magis sacerdotibus inputantur ad gehennam. Venter enim
pinguis (ut ait Ieronimus) crassum sensum generat, cum
sacerdotalis sensus econtra uigil debeat esse et tenuis;
atque ideo edacitatis uitio obnoxii in sacerdotes ungi non debent.
Hi enim (ut ait Gregorius in Moralibus), qui adhuc uiciorum
bello subiacent, nequaquam per predicationis usum preesse magisterio
ceterorum debent.

DISTINCTIO XLV.

GRATIANUS.
I. Pars. Sequitur: "non percussorem". Non enim oportet
episcopum ita esse irascibilem et perturbati sensus, ut percutiat,
qui debet esse patiens: sed sequatur eum, qui dorsum posuit ad
flagella.
Unde Gregorius scribit Iohanni Episcopo Constantinopolitano:
[lib. I. epist. 52.]

C. I. Verborum correctione, non uerberibus timeri debent episcopi.

Quid autem de episcopis, qui uerberibus uolunt timeri,
canones dicant, bene fraternitas uestra nouit. Pastores
enim facti sumus, non percussores. Egregius predicator
dicit: "Argue, obsecra, increpa cum omni patientia
et doctrina." Noua uero atque inaudita est ista predicatio,
que uerberibus exigit fidem.

[C. II.]

Item in quodam Concilio. [Romano sub Siluestro, c. 17.]
Neminem quisquam peccantem clericum cede attingat,
non presbiter diaconum, non episcopus clericum uel
seruitorem ecclesiae ad cedem perducat. Quod si ita
causa exigit, id est, si incorrigibilis extiterit clericus,
triduo priuetur honore, ut penitens redeat ad matrem ecclesiam.

C. III. Non asperis, sed blandis uerbis ad fidem sunt aliqui prouocandi.

Item Pascasio Episcopo Neapolim. [lib. XI. epist. 15.]
Qui sincera intentione extraneos a Christiana religione
ad fidem cupiunt rectam adducere, blandimentis debent,
non asperitatibus studere, ne quorum mentem reddita a
plano ratio poterat prouocare, pellat procul aduersitas.
Nam quicumque aliter agunt, et eos sub hoc uelamine a
consueta ritus sui uolunt cultura remouere, suas illic
magis, quam Dei probantur causas attendere. §. 1. Iudei
siquidem Neapolim habitantes questi nobis sunt asserentes,
quod quidam eos a quibusdam feriarum suarum
sollempnitatibus irrationabiliter nitantur arcere, ne illis sit
licitum festiuitatum suarum sollempnia colere, sicut eis nunc
usque et parentibus eorum longis retro temporibus licuit
obseruare. Quod si ita se ueritas habet, superuacuae rei

---

uidentur operam dare. Nam quid utilitatis est, quando,
etsi contra longum usum fuerint uetiti, ad fidei illis
conuersionem nil proficit? Aut cur Iudeis qualiter ceremonias
suas colere debeant regulas ponimus, si per hoc
eos lucrari non possumus? Agendum est ergo, ut potius
ratione et mansuetudine prouocati sequi nos uelint, non
fugere, ut eos, ex eorum codicibus ostendentes que dicimus,
ad sinum matris ecclesiae Deo possimus adiuuante
conuertere. Itaque fraternitas tua eos monitis prout
potuerit, Deo adiuuante ad conuertendum accendat, et de
suis illos solempnitatibus inquietari denuo non permittat,
sed omnes festiuitates feriasque suas, sicut hactenus tam
ipsi quam parentes eorum per longa colentes retro tempora
tenuerunt, liberam habeant obseruandi celebrandique
licentiam.

C. IV. Non seueritate, sed beniuolentia subditos prelati corripiant.

Idem uniuersis Episcopis per Galliam et Europam et
Germaniam constitutis.
Licet plerumque accidant sacerdotibus que sunt reprehendenda,
plus tamen erga corrigendos agat beniuolentia
quam seueritas, plus cohortatio quam commotio, plus
karitas quam potestas, cum nemo nostrum sine reprehensione
aut sine peccato uiuat. Nam si Dominus statim post
trinam negationem B. Petrum preceptorem nostrum apostolum
iudicasset, non tantum ex eo fructum, sicut fecit, recepisset.
Expectandi ergo atque corrigendi magis sunt
rectores ecclesiae, quam statim iudicandi. Unde necesse
est queque negotia ecclesiastica post multarum
experimenta causarum sollicitius perspici, et diligentius
precaueri, quatinus per spiritum karitatis et pacis omnis
materia scandalorum et presumptio Iudeorum atque
oppressio simplicium fratrum de ecclesiis Domini auferantur.
Et sicut non uult quisquam fratrum se aliorum iudicio
pregrauari, ita non audeat alii inferre quod sibi non
uult fieri.
Iudei non sunt cogendi ad fidem, quam tamen si inuiti susceperint,
cogendi sunt retinere.
Unde in Tolletano Concilio IV. [c. 56.] statutum est:

C. V. Sicut non sunt Iudei ad fidem cogendi, ita nec conuersis ab ea recedere permittitur.

De Iudeis autem precepit sancta sinodus, nemini
deinceps uim ad credendum inferre. "Cui enim uult
Deus miseretur, et quem uult indurat." Non enim tales

---

inuiti saluandi sunt, sed uolentes, ut integra sit forma iusticiae.
Sicut enim homo propria arbitrii uoluntate serpenti
obediens periit, sic uocante se gratia Dei propriae
mentis conuersione quisque credendo saluatur. Ergo
non ui, sed libera arbitrii facultate ut conuertantur
suadendi sunt, non potius inpellendi. Qui autem iampridem
ad Christianitatem coacti sunt, (sicut factum est
temporibus religiosissimi principis Sisebuti), quia iam constat
eos sacramentis diuinis associatos, et baptismi
gratiam suscepisse, et crismate unctos esse, et corporis
Domini extitisse participes, oportet, ut fidem, quam
ui uel necessitate susceperint, tenere cogantur, ne
nomen Domini blasphemetur, et fides, quam susceperunt,
uilis ac contemptibilis, habeatur.

C. VI. Beniuolentia plus quam seueritas erga corrigendos agat.

Item Leo Episcopus. [epist. LXXXII. ad Anastasium
Episcopum Thessalonicensem, c. I.]
Licet nonnumquam accidant, que in sacerdotalibus sunt
reprehendenda personis, plus tamen erga corrigendos agat
beniuolentia quam seueritas, plus cohortacio quam commotio,
plus karitas quam potestas. Sed ab his, qui
que sua querunt, non que Iesu Christi, facile ab hac lege
disceditur; et dum dominari magis quam consulere subditis
placet honor inflat superbiam, et quod prouisum
est ad concordiam, tendit ad noxam.

C. VII. Deiciatur ab offitio diaconus presbiter et episcopus uerberibus timeri querens.

Item ex canone Apostolorum. [can. 28. (juxta priscam
uersionem)]
Episcopum, aut presbiterum, aut diaconum percutientem
fideles delinquentes aut infideles inique agentes, et per
huiusmodi uolentem timeri, ab offitio suo deici precipimus,
quia numquam nos Dominus hoc docuit. E
contrario uero ipse, "cum percuteretur, non repercutiebat,
cum malediceretur, non maledicebat, cum
pateretur, non comminabatur."

C. VIII. Non uerberibus, sed uerbis subditos episcopi corripiant.

Item ex Concilio Bracarensi. [III. c. 7.]
Cum beatus Apostolus arguere, obsecrare uel
increpare in omni patientia precipiat, extra hanc doctrinam
nouimus quosdam ex fratribus tantis cedibus in honoratos

---

efferuescere, quanto poterant latrocinantium
promereri personae. Et ideo, qui gradus iam ecclesiasticos
meruerunt, id est presbiteri, abbates siue leuitae, qui,
exceptis grauioribus et mortalibus culpis, nullis debent
uerberibus subiacere, non est dignum, ut passim unusquisque
prelatus honorabilia membra sua prout uoluerit et
ei placuerit uerberibus subiciat et dolori, ne dum incaute
subdita percutit membra, ipse quoque debitam sibi
subditorum reuerentiam subtrahat, iuxta illud, quod quidam
sapiens dicit: "Leuiter castigatus reuerentiam exhibet
castiganti, asperitatis autem nimiae increpatio nec increpationem
recipit, nec salutem." Et ideo, si quis aliter,
quam dictum est, predictos honorabiles subditos, licentia
perceptae potestatis elatus, malicia tantum crediderit
uerberandos, iuxta uerberum modum, quem intulerit,
excommunicationis pariter et exilii sentenciam sustinebit.
II. Pars. Gratian. Salomon uero econtra ammonet,
dicens: "Percute filium tuum uirga, et liberabis animam eius a
morte." Hinc etiam B. Gregorius scribit in Dialogo, B. Benedictum
quendam monachum uirga percutiendo sanasse, quem
crebra ammonitione curare non poterat. Hinc etiam Dominus
flagello facto de resticulis male uersantes in templo flagellauit
et de orationis domo eiecit. Hinc etiam Apostolus fornicatorem
illum satanae corporaliter uexandum tradidit, et
magum illum corporali cecitate dampnauit. Hinc etiam in
canonibus pueri, qui ante rationales annos irrationabiliter
uersantur, uerberibus castigari iubentur. Virgines quoque, si
religionis ueste deposita aliis se copulauerint, ergastulis retrudi
precipiuntur.
Hinc etiam Gregorius in Moralibus scribit
libro XX. parte 4. capitulo 11.:

C. IX. Disciplina non est seruanda sine misericordia, nec misericordia sine disciplina.

Disciplina uel misericordia multum destituitur, si una
sine altera teneatur. Sed circa subditos inesse debet
rectoribus et iuste consulens misericordia, et pie seuiens
disciplina. Hinc est, quod semiuiui illius uulneribus, qui a
Samaritano in stabulum ductus est, et uinum adhibetur
et oleum, ut per uinum mordeantur uulnera, per oleum
foueantur: quatinus unusquisque, qui sanandis uulneribus
preest, in uino morsum districtionis adhibeat, in oleo molliciem
pietatis; per uinum mundantur putrida, per oleum
sananda fouentur. Miscenda ergo est lenitas cum seueritate,
faciendum est quoddam ex utroque temperamentum,
ut neque multa asperitate exulcerentur subditi,
neque nimia benignitate soluantur. Hoc nimirum illa
tabernaculi archa significat, in qua cum tabulis uirga
simul et manna est, quia cum scripturae sacrae scientia
est in boni rectoris pectore si est uirga districtionis,
sit et manna dulcedinis. Hinc etiam Dauid ait:

---

"Virga tua et baculus tuus ipsa me consolata sunt." Virga
enim percutimur, et baculo sustentamur. Si ergo est
districtio iusticiae, que feriat, sit et consolatio baculi,
que sustentet. Sit itaque amor, sed non emolliens, sit
uigor sed non exasperans, sit zelus, sed non inmoderate
seuiens; sit pietas, sed non plus quam expediat parcens.
Intueri libet in Moysi pectore misericordiam simul
cum seueritate sociatam. Videamus amantem pie et districte
seuientem. §. 1. Certe cum Israeliticus populus ante Dei
oculos pene inueniabilem contraxisset offensam, ita ut eius
rector audisset: "Descende, peccauit populus tuus," ac
si ei diuina uox diceret: "qui in tali peccato lapsus est,
meus non est," atque subiungeret: "Dimitte me, ut
irascatur furor meus contra eos, et deleam eos, faciamque te
in gentem magnam," ille semel et iterum pro populo, cui
preerat, obicem se ad impetum Dei irascentis opponens ait:
"Aut dimitte eis hanc noxam, aut si non facis, dele me de
libro tuo, quem scripsisti." Pensemus ergo, quibus
uisceribus eundem populum amauit, pro cuius uita de libro
uitae deleri se petiit. Sed tamen iste, qui tanto amore eius
populi constringitur, contra eius culpas pensemus quanto zelo
rectitudinis accendatur. Mox enim, ut culpae uenia
delerentur obtinuit zelo rectitudinis succensus ait:
"Ponat uir gladium super femur suum, ite et redite de
porta usque ad portam per medium castrorum, et occidat
unusquisque fratrem et amicum et proximum suum;
cecideruntque in die illo quasi uiginti tria milia hominum."
Ecce, qui uitam hominum etiam cum sua morte
petiit, paucorum uitam gladio extinxit. Intus arsit igne
amoris: foris accensus est zelo seueritatis. Tanta fuit
pietas, ut se pro illis coram Domino morti offerre non
dubitaret; tanta seueritas, ut eos, quos diuinitus feriri
timuerat, ipse iudicii gladio feriret. Sic amauit eos, quibus
prefuit, ut pro eis nec sibi parceret, et tamen delinquentes
sic persecutus est, quos amauit, ut eos etiam parcente
Domino prosterneret. Utrobique legatus fortis, utrobique
mediator admirabilis, causam populi apud Deum
precibus, causam Dei apud populum gladiis allegauit. Intus
amans diuinae irae suplicando obstitit: foris seuiens culpam
feriendo consumpsit. In regimine ergo utrumque
Moyses miscuit, ut nec disciplinae deesset misericordia,
nec misericordiae disciplina. Unde hic
quoque iuxta utramque uirtutem dicitur: "Cumque sederem
quasi rex circumstante exercitu, eram tamen merentium
consolator." Sedere quippe circumstante exercitu uigor est
disciplinae regiminis: merentium uero corda consolari
ministerium pietatis.

C. X. Iuste iudicans misericordiam cum iusticia seruat.

Idem.
Omnis, qui iuste iudicat, stateram in manu gestat; in

---

utroque penso iusticiam et misericordiam portat; sed per
iusticiam reddit peccatis sententiam, per misericordiam
peccati temperat penam, ut iusto libramine quedam per
equitatem corrigat, quedam uero per miserationem indulgeat.
Qui Dei iudicia oculis suis proponit, semper timens et
tremens in omni negotio formidat, ne de iusticiae
tramite deuians cadat, et unde non iustificatur, inde potius
condempnetur.

C. XI. Qui remittit, et qui corripit, uterque miseretur.

Item Augustinus in Enchiridion. [c. 72.]
Et qui emendat uerbere, in quem potestas datur, uel
cohercet aliqua disciplina, et tamen peccatum eius, quo ab
illo lesus aut offensus est, dimittit ex corde, uel orat ut ei
dimittatur, non solum in eo, quod dimittit atque orat,
uerum etiam in eo, quod corripit et aliqua emendatoria pena
plectit, elemosinam dat, quia misericordiam prestat. Multa
enim prestantur inuitis bona, quando eorum consulitur utilitati,
non uoluntati, quia ipsi sibi inueniuntur esse inimici.
Gratian. Sunt enim multa genera elemosinarum, de quibus
Albinus ait:

C. XII. De multiplici genere elemosinarum.

Tria sunt genera elemosinarum: una corporalis, egenti
dare quicquid poteris: altera spiritualis, dimittere a quo
lesus fueris; tercia, delinquentem corrigere, et errantes
in uiam ducere ueritatis.

C. XIII. Elemosinae corporali prefertur elemosina cordis.

Item Augustinus. [lib. L. homiliarum, hom. 6.]
Duae sunt elemosinae, una cordis, alia pecuniae.
Elemosina cordis est dimittere, a quo lesus es. Nam
dare aliquid indigenti aliquando queris, et non habes;
indulgere peccanti quantum uolueris redundat tibi.
Elemosina cordis multo maior est quam elemosina
corporis. §. 2. Caritatis elemosina sine terrena substantia
sufficit: illa uero, que corporaliter datur, si sine
benigno corde tribuitur, omnino non sufficit.
III. Pars. Gratian. Ex his omnibus apparet, quod nec
lenitas mansuetudinis sine rectitudine seueritatis, nec zelus rectitudinis
sine mansuetudine in prelatis debet inueniri. Percussores
ergo, qui premissis auctoritatibus ab episcopali offitio remouentur,
non quilibet corporaliter flagellantes, sed pretermissa mansuetudine
ad uerbera semper parati intelligendi sunt, qui per flagella
non uicia corrigere, sed timeri appetunt; quibus Petrus scribit:
"Ne sitis dominantes in clero, sed forma facti gregis ex animo."
Hinc etiam Gregorius scribit in Moralibus,
libro XIX. parte 4. capitulo 23.:

C. XIV. Mansuetudo et districtio ab inuicem non separentur.

Sunt namque nonnulli ita districti, ut omnem etiam
mansuetudinem benignitatis amittant; et sunt nonnulli ita
mansueti, ut perdant districti iura regiminis. Unde cunctis
rectoribus utraque summopere sunt tenenda, ut nec in
disciplinae uigore benignitatem mansuetudinis, nec rursum
in mansuetudine districtionem deserant disciplinae, quatinus

---

nec a compassione pietatis obdurescant, cum
contumaces corrigunt nec disciplinae uigorem molliant, cum
infirmorum animos consolantur. Regat ergo disciplinae
uigor mansuetudinem, et mansuetudo ornet sermone
uigorem, et sic alterum commendetur ex altero, ut nec uigor
sit rigidus, nec mansuetudo sit dissoluta.

C. XV. Vere iustus miseris compatitur, delinquentibus indignatur.

Idem. [homil. XXXIV. in euangel. (circa init.]
Vera iusticia compassionem habet, falsa dedignationem,
quamuis et iusti soleant recte peccatoribus indignari.
Sed aliud est, quod agitur tipo superbiae,
aliud, quod zelo disciplinae. Dedignantur etenim, sed
non dedignantes. §. 1. At contra hi, qui de falsa
iusticia superbire solent, ceteros quosque despiciunt, nulla
infirmantibus misericordia condescendunt, et quo se peccatores
esse non credunt, eo deterius peccatores fiunt.

C. XVI. Peccantes mansuetudine prouocentur, non austeritate abiciantur.

Item Ieronimus in Ieremia.
Recedite (inquiunt) polluti, recedite, abite, nolite nos
tangere, nolite nobis communicare. Talis loquela
non illuminat cecum, non sanat egrotum, non curat infirmum,
sed magis occidit, atque in desperationem periclitantem
mittit. Boni etenim rectores ex sua infirmitate aliorum
infirmitates pensantes magis per humilitatis et mansuetudinis
leuamentum student peccantes ab erroris laqueo eruere,
quam per austeritatem in foueam perditionis nutantes propellere.
Unde doctor gentium: "Factus sum," inquit,
"infirmus infirmis."

C. XVII. In populum ira Dei deseuit, cum predicator delinquentes palpat, non corripit.

Idem.
Sed illud non ociose transcurrendum est, quod uno
peccante ira super omnem populum uenit. Hoc quomodo
accidit? quando sacerdotes, qui populo presunt,
erga delinquentes beniuoli uideri uolunt, et uerentes
peccantium linguas, ne forte male de eis loquantur, sacerdotalis
seueritatis inmemores nolunt complere quod scriptum
est: "Peccantem coram omnibus argue, ut ceteri
metum habeant," et iterum: "Auferte malum de
uobis ipsis." Nec zelo Dei succensi imitantur Apostolum
dicentem: "Tradidi huiusmodi hominem satanae in interitum
carnis, ut spiritus saluus fiat." Neque illud euangelicum
inplere student, ut si uiderint peccantem, primo
secrete conueniant, post etiam duobus uel tribus testibus;
quod si contempserit, et post ecclesiae correptionem
non fuerit emendatus, de ecclesia expulsum uelud
gentilem habeant ac publicanum; et dum uni parcunt,
uniuersae ecclesiae moliuntur interitum. Que ista bonitas,
que ista misericordia est, uni parcere, et omnes in discrimen
adducere? Polluitur enim ex uno peccatore populus.
Sicut ex una oue morbida uniuersus grex inficitur, sic

---

etiam uno uel fornicante uel aliud quodcunque scelus
committente plebs uniuersa polluitur.
Gratian. Hinc etiam alibi dicitur: "Rectorem subditis
pietas matrem, disciplina uero patrem exhibeat."
IV. Pars. Percussor quoque dicitur, qui sermone inutili
infirmorum conscientiam uulnerat.
Unde Anacletus Papa: [epist. II. ad Episcopos Italiae]

C. XVIII. Qui sermone incauto conscientiam percutit infirmorum, percussor uocatur.

Sane percussor ille dicitur doctor, qui sermone inutili
conscientiam percutit infirmorum. Ideo tenere uos et omnes
fideles oportet eum, qui secundum doctrinam est, fidelem
sermonem, ut potens sit consolari in doctrina sacra,
et contradicentes redarguere, et recte uiuentes atque rectam
fidem tenentes consolidare.

DISTINCTIO XLVI.

GRATIANUS.
I. Pars. Sequitur: "Non litigiosum." Nichil est enim
impudentius arrogancia rusticorum, qui garrulitatem auctoritatem
putant, et parati ad lites in subiectos tumide intonant, quod
ex arrogancia superbiae prouenire manifestum est.
Unde Gregorius scribit in Moralibus, libro XXIII. parte 5. capitulo 12.:
[c. 13. §. 23. et 24. ad c. 33. Iob.]

C. I. Arrogantes nesciunt humiliter inferre que docent.

Hoc habet proprium doctrina arrogantium, ut humiliter
nesciant inferre quod docent, et recta, que sapiunt, recte
ministrare non possunt. In uerbis enim eorum proditur,
quod, cum docent, quasi in quodam sibi uidentur summitatis
culmine residere, eosque, quos docent, ut longe
infra se positos uelut in imo respiciunt, quibus non consulendo,
sed uix dominando dignantur loqui. Recte autem
his per Prophetam Dominus dicit: "Vos autem cum austeritate
inperabatis eis et cum potentia." Cum austeritate
enim et potentia inperant, qui subditos suos non tranquille
corrigere ratiocinando, sed aspere inflectere dominando
festinant. At contra doctrina uera tanto uehementius hoc
elationis uicium fugit per cogitationem, quanto ardentius
suorum uerborum iaculis ipsum magistrum elationis insequitur.
Cauet enim, ne eum moribus elatis predicet, quem
in cordibus audientium sacris sermonibus insectatur.
II. Pars. Gratian. Ecce, quare litigiosi prohibentur in
episcopos ordinari. Est et alia causa huius prohibitionis. Litigiosi
namque uel adulationibus animos principum sibi conciliant,
uel fratribus suis detrahendo infamiae notam ingerunt, uel inter
fratres discordiam seminando seditiones numquam facere cessant;
que omnia in prelatis dampnabilia esse probantur.

---

Unde Gregorius scribit in Moralibus, in libro XVIII. parte 4. capitulo 3.:
[ad cap. 27. Iob.]